Re-reading a Manuscript: Lyrics in Atrabü’l-âsâr

Yıl 2025, Sayı: 54, 71 - 116, 30.06.2025

Mustafa Said Dilek , Hüseyin Akpınar

https://doi.org/10.59149/sduifd.1620885

Öz

Tezkire (plural form: tezākir), which derives from the root zikr in the dictionary meaning “to remember, to recall”, means “that which is occasional for recollection”. Tezkires, which are works regarding the biographies of scholars and poets educated in various branches of knowledge, have similar characteristics with the current biographical/anthological dictionaries in terms of their main qualities. In Ottoman culture, the term “tezkire” primarily refers to works in the field of literature, but there are many tezkires in the fields of tafsir, hadith, sufism and many other fields. In addition to biographical information, tezkires also provide important insights into the historical background of a field. For this reason, the tradition of writing tezkire has become widespread in our history of knowledge. However, this is not the case for the discipline of music. With the exception of Şeyhulislām Mehmed Es‘ad Efendi, who was born in 1684 in a family of scholars, we do not witness many writers of tezkires on musicians. His work Atrab al-āsār is known as the first tezkire of musicians writers in the Ottoman period. This work of Es‘ad Efendi, which is directly related to music, contains the biographies of approximately one hundred composers who grew up from the 17th century to the first half of the 18th century. Since the day it was written, Atrab al-āsār has been the first and most frequently referenced biographical work as a source for research on the history of Turkish music. There have also been studies regarding the tezkire in the fields of literature and music. These are generally text-centered studies such as publicity, translation and interpretation. Recently, there are also limited number of studies conducted in terms of music sociology, historical musicology, and cultural musicology by analyzing the information, connections between people, and intertextual clues in Atrab al-āsār. This article, on the other hand, aims to read Atrab al-āsār from a different perspective than previous studies. In addition to composer biographies, Atrab al-āsār also contains examples of compositions by each composer. These compositions are usually in the form of sharing two verses of the lyrics by providing maqam, metrical cycles and genre information. Therefore, although Atrab al-āsār cannot be characterized as an independent lyrics collection, it can be said that it is a collection that has the characteristics of a lyrics collection. In fact, we see lyrics collections formed only of lyrics quite late in the history of music. Thus, as of the period in which Atrab al-āsār was written, a lyrics collection is like a notebook containing multiple sets of information such as verses, hadiths, fatwas, prayers, sermons, poems, hymns, songs, letters, witty anecdotes, medicine recipes, important dates, and useful information. When these come together and form a “cem‘ (gathering)”, they constitute a “mecmua”. Our study aims to reveal the lyrics in it and to make a new reading by commenting on them, by emphasizing this very aspect of Atrab al-āsār. There are many copies of Atrab al-āsār in libraries. Some of these copies, which are not the author’s own copies, have received some additions later on. For this reason, the number of composers varies: 96 in some, 97 in others, and 98 in others. The same is the case with the lyrics. It is assumed that there are 164 lyrics in some, 167 in others, and more in others. According to the results we have reached from the copies numbered 6204 and 1739 in the Istanbul University Library of Rare Works, Turkish Manuscripts, there are 98 composers and 167 lyrics with maqam, metrical cycles and genre information when Reşid Çelebi is included. As a result, 167 lyrics composed in 33 different maqams and 24 different metrical cycles by 98 composers were identified in this study. The research, in which the author and the content of the mecmua will also be analyzed and will be studied in this direction. All of these lyrics along with the other information they contain will be presented in a table at the end of the study as an appendix.

Anahtar Kelimeler

Lyrics collection , Es'ad Efendi , Atrab al-āsār , Tezkire , Mecmua

Bir Mecmuayı Yeniden Okumak: Atrabü’l-âsâr’da Yer Alan Güfteler

Öz

Sözlükte “anmak, hatırlamak” manasındaki zikr kökünden türeyen tezkire (çoğulu tezâkir) “hatırlamaya vesile olan şey” demektir. Çeşitli ilim dallarında yetişmiş âlimler ve şairlerin biyografilerine dair eserler olan tezkireler esas nitelikleri bakımından günümüzdeki biyografik/antolojik sözlüklere benzer özelliklere sahiptir. Osmanlı kültüründe tezkire denildiğinde öncelikle edebiyat sahasındaki eserler anlaşılsa da tefsir, hadis, tasavvuf ve daha birçok alanda pek fazla tezkire mevcuttur. Tezkireler biyografik bilgilerin yanı sıra o alanın tarihi gelişimi açısından da önemli veriler sunmaktadır. Bu nedenle ilim tarihimizde tezkire yazma geleneği yaygınlaşmıştır. Ancak mûsikî disiplini açısından durum böyle değildir. İlmiyeye mensup bir ailede 1684 tarihinde dünyaya gelen Şeyhülislâm Mehmed Es‘ad Efendi haricinde mûsikîşinaslarla alakalı tezkire yazarına pek şahit olamıyoruz. Onun Atrabü’l-âsâr fî tezkireti urefâi’l-edvâr adlı eseri, Osmanlı döneminde yazılan ilk mûsikîşinaslar tezkiresi olarak bilinmektedir. Es‘ad Efendi’nin mûsikî ile doğrudan alakalı bu eseri, 12. asırdan 13. asrın ilk yarısına kadar yetişen yaklaşık yüz bestekârın biyografisini içermektedir. Atrabü’l-âsâr yazıldığı günden itibaren Türk mûsikîsi tarihi araştırmalarında kaynak olarak en başta ve en sık müracaat edilen biyografik eserdir. Ayrıca tezkire hakkında da edebiyat ve mûsikî alanlarında çalışmalar yapılmıştır. Bunlar genelde tanıtım, çeviri ve tercüme gibi metin merkezli araştırmalardır. Son dönemlerde Atrabü’l-âsâr’daki bilgilerin, kişiler arasındaki bağlantıların, metin arası ipuçlarının irdelenmesiyle müzik sosyolojisi, tarihi müzikoloji, kültürel müzikoloji yönünden yapılan az sayıda inceleme de mevcuttur. Bu makale ise Atrabü’l-âsâr’ı önceki çalışmalardan farklı bir bakış açısıyla okumayı amaçlamaktadır. Atrabü’l-âsâr’da bestekâr biyografilerinin yanı sıra her bestekâra ait beste örneği de kaydedilmiştir. Bu besteler makam, usûl ve tür bilgisi verilerek güftenin genellikle iki mısraının paylaşılması şeklindedir. Dolayısıyla Atrabü’l-âsâr her ne kadar müstakil bir güfte mecmuası olarak nitelendirilemese de güfte derlemesi niteliği taşıyan bir mecmuadır denilebilir. Esasen sadece güftelerden müteşekkil güfte mecmualarını mûsikî tarihimizde epey geç dönemlerde görmekteyiz. Yani Atrabü’l-âsâr’ın yazıldığı dönem itibariyle bir güfte mecmuası âyetler, hadisler, fetvalar, dualar, hutbeler, şiirler, ilâhîler, şarkılar, mektuplar, latifeler, ilaç tarifleri, önemli tarihler ve faydalı bilgilerin derlendiği çoklu bilgi kümesi içeren bir not defteri gibidir. Bunların bir araya gelip “cem‘ ” olması mecmuayı oluşturmaktadır. Demek ki Atrabü’l-âsâr yazıldığı dönem itibarıyla biyografik bir güfte mecmuası şeklinde değerlendirilebilir. İşte çalışmamız Atrabü’l-âsâr’ın bu yönüne vurgu yaparak içerisindeki güfteleri açığa çıkarmayı ve üzerine yorumlarda bulunarak yeni bir okuma yapmayı amaçlamaktadır. Atrabü’l-âsâr’ın kütüphanelerde çok sayıda yazma nüshası vardır. Müellif nüshası olmayan bu yazmaların bazılarına sonradan ilaveler yapılmıştır. Bestekâr sayıları bu yüzden bir kısmında 96, bir kısmında 97, diğer bir kısmında ise 98 olmak üzere farklılık göstermektedir. Güfteler açısından da aynı durum söz konusudur. Bazısında 164, bazısında 167, diğer bazısında ise daha fazla güfte olduğu varsayılmaktadır. Çalışmamızda esas aldığımız İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi Türkçe Yazmalar 6204 ve 1739 numaralı nüshalardan ulaştığımız neticeye göre Reşid Çelebi’yi de dahil edince mecmuada 98 bestekâr ve makam, usûl, tür bilgisi verilen 167 güfte bulunmaktadır. Neticede çalışmada 98 bestekâra ait 33 farklı makam ve 24 ayrı usûlde bestelenmiş 167 güfte tespit edilmiştir. Mecmuanın yazarı ve muhteviyatının da analiz edileceği araştırma bu doğrultuda ele alınıp işlenmiştir. Bu güftelerin tamamı barındırdığı diğer bilgilerle tablo halinde çalışmanın sonunda ek olarak sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Güfte mecmuası , Es’ad Efendi , Mecmua , Tezkire , Atrabü’l-âsâr

Kaynakça

• Akpınar, Hüseyin. “Osmanlı’da Mûsikîşinas Din Görevlileri”. Geçmisten Günümüze Uluslararası Dinî Mûsikî Sempozyumu. 445-453. Amasya: Amasya Üniversitesi Basın Yayın ve Halkla İlişkiler Müdürlüğü, 2017.
• Akpınar, Hüseyin. “Şeyhülislâm Mehmed Es`ad Efendi’nin Atrâbü’l-âsâr Fî Tezkiret-i Urefâi’l-edvâr Adlı Eserinde Diyarbakırlı Mûsikîşinaslar”. Diyarbakır: Alimler, Arifler, Edipler. ed. İbrahim Özcoşar vd. 239-247. İstanbul: Ensar Yayınları, 2018.
• Altuner Üzer, Nuran. Safayi ve Tezkiresi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1989.
• Ayangil, Ruhi. “XVII. Yüzyılda Türk Musikisi”. Türkler. ed. Hasan Celal Güzel vd. 12/433-442. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Ayas, Onur Güneş. Klasik Türk Müziği Geleneğinde Süreklilik Ve Değişim: Erken Cumhuriyet Dönemi Müzikte Batılılaşma Politikalarına Karşı Uyum Ve Direnç Örüntüleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Aydemir, Yaşar. “Şiir Mecmuaları ve Metin Teşkilinde Mecmuaların Rolü”. Bilig 19 (2001), 147-155.
• Azizzâde Hüseyin Râmiz Efendi. Tezkiretü’ş-Şu‘arâ’. Millet Kütüphanesi, Ali Emiri Tarih, 762.
• Bayraktar, Şükrü. “Şeyhülislam Esad Efendi”. Musiki Mecmuası 126 (1958), 177.
• Behar, Cem. Aşk Olmayınca Meşk Olmaz. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1998.
• Behar, Cem. Şeyhülislâm’ın Müziği. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2. Basım, 2017.
• Behar, Cem. Zaman, Mekân, Müzik. İstanbul: Afa Yayınları, 1993.
• Buhûrîzâde Mustafa Itrî. Mecmuat’ül Eş’ar ve Şarkı. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, Türkçe Yazma, 5525.
• Bursalı Mehmet Tahir. Osmanlı Müellifleri. ed. Mustafa Çiçekler. haz. M. A. Yekta Saraç. 3 Cilt. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2016.
• Ciğa, Özkan. “Mevlâna Müzesi ̇ Kütüphanesinde Kayıtlı 1626 Numaralı İlâhî Mecmûası”. Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 8/17 (2016), 85-102.
• Doğan, Muhammed Nur. “Esad Efendi ̇ , Ebûishakzâde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/338-340. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1995.
• Doğrusöz, Nilgün. Hâfız Post Güfte Mecmuası (Türkçe Güfteler). İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1993.
• Ebubekir Ağa. Fasıl Mecmuası. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, Türkçe Yazma, 5658.
• Erden, Serçin. Hasan Gülşenî’nin Güfte Mecmuası ve İncelenmesi. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2004.
• Ergun, Sadeddin Nüzhet. “Esad (Şeyhülislam, Ebu İshakzâde)”. Türk Şairleri. 4/1329-1335, ts.
• Ergun, Sadeddin Nüzhet. Türk Musikisi Antolojisi: Dini Eserler. 2 Cilt. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1942.
• Es`ad Efendi, Mehmed. Atrabü’l-âsâr fî tezkireti urefâi’l-edvâr. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, Türkçe Yazma, 6204.
• Es`ad Efendi, Mehmed. Atrabü’l-âsâr fî tezkireti urefâi’l-edvâr. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, Türkçe Yazma, 1739.
• Gerigören, (Hüseyin Sadeddin Arel). “Tarihten Birkaç Satır”. Musiki Mecmuası 8 (1948), 22.
• Hekimbaşı Abdülaziz Efendi. Mecmûatü’l-Letâif sandûkatü’l-meârif. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, Türkçe Yazma, 3866.
• İnce, Adnan. Salim Tezkiresi: İnceleme-Transkripsiyonlu Metin. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1977.
• Katkıcı, Kübra Zeynep. Kadı-zâde İbrahi̇m Vahdî Efendi ̇ ’ni ̇ n Güfte Mecmuası (İnceleme - Transkri ̇ psi ̇ yonlu Meti ̇ n). İstanbul: İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2023.
• Kobalas, Tamer. Anonim Olan Tezkire-i Mûsikîşinâsân Adlı Eserin İncelenmesi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Korkmaz, Harun. Mûsikî’nin Diyarbekri. Diyarbakır: Diyarbakır Kayapınar Belediyesi Yayınları, 2018.
• Korkmaz, Harun. The Catalog of Music Manuscripts in Istanbul University Library (İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’ndeki Musiki Yazmalarının Kataloğu). Cambridge: Harvard University The Department of Near Eastern Languages and Civilizations, 2015.
• Korkmaz, Harun. Türk Musiki Tarihinin Kaynağı Olarak Güfte Mecmuaları. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Mecmû‘a-i Eş‘âr. Millet Kütüphanesi, Ali Emiri Manzum, 736/1.
• Musiki Mecmû‘ası. Millet Kütüphanesi, Ali Emiri Manzum, 759.
• Müstakîmzâde Süleymân Sâdeddîn Efendi. Mecmû‘a-i İlâhiyât. nşr. Derviş Halil bin İbrahim. Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 03397.
• Özcan, Nuri. “Atrabü’l-âsâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/85-86. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991.
• Özcan, Nuri. “Osmanlı Döneminde Yazılmış Yegâne Mûsikîşinaslar Tezkiresi: Atrabülâsâr”. İlim ve Sanat 31 (1992), 49-52.
• Özcan, Nuri. “XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Dinî Mûsikî”. Osmanlı: Kültür ve Sanat X (1999), 722-734.
• Özkan, İsmail Hakkı. “Güfte”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/217-218. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1996.
• Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. 3 Cilt. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1983.
• Sarı, Gözde Çolakoğlu. “Osmanlı-Türk Müziği’nde Padişahların İzleri”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 35 (2014), 52-65.
• Seyyid Mehmed Hâşim. Hâşim Bey Mecmuası. İstanbul: 2. Baskı, 1280.
• Sümbüllü, Hasan Tahsin. “Mehmet Rıfat Bey’in Hazırladığı Yeni Şarkı Mecmuası Adlı Eser Üzerine Bir İnceleme”. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 46 (2011), 333-357.
• Şarkı Mecmuası [Mecmua-yı Râkım]. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, Türkçe Yazma, 3533.
• Tekin, Hakkı. Şeyhü’l-islâm Esad Efendi Ve Atrabü’l-asâr Fî Tezkiret-i Urefâi’l-edvâr Adlı Eseri. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1993.
• Tezkire-i Mûsîkîşinâsân. Milli Kütüphane, Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu, 06 Mil Yz A 3655.
• Uslu, Recep. “Türk Müziği Eğitim Tarihinde Güfte Mecmuaları ve İnceleme Esasları Üzerine Tespitler”. Müzikte 2000 Sempozyumu. 158-168. Ankara: Kültür Bakanlığı, 2001.
• Uslu, Recep. Esad Efendi’nin Atrabu’l-âsâr Çevirisi. İstanbul: Çengi Yayınevi, 2015.
• Uzun, Mustafa İsmet. “Mecmua”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/265-268. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. “Osmanlılar Zamanında Saraylarda Musiki Hayatı”. Belleten XLI/161 (1977), 78-114.
• “Faydalı Bilgiler: Etrab-ül-âsar’daki Bestekârların İsimleri”. Musiki Mecmuası 46 (1951), 24-26. https://divanmakam.com.tr. Erişim 24 Mayıs 2024.