Fars Milliyetçiliği’nin Oluşumuna Katkı Sağlayan Bir İdeolog: Mahmud Afşar

Yıl 2021, Sayı: Aralık 2021, 35 - 52, 31.12.2021

Mehmet Kısak

Öz

Tarih boyunca farklı şekillerde ortaya çıkan milliyetçilik yirminci yüzyılda ırkçılık ve şovenizm şekliyle belirginlik göstermiştir. Dünyada birçok ülkenin etkilendiği bu milliyetçilik şekli İran’da da kendini göstermiştir. Rıza Şah’ın tahta geçmesiyle ulus-inşa süreci adı altında savunulan Fars Milliyetçiliği düşüncesi birçok ideolog tarafından beslenmiş ve destek görmüştür. Bu düşünceyi kaleme aldığı yazılarında ve çıkarmış olduğu dergide sıkça vurgulayan Mahmud Afşar bunun en önemli temsilcileri arasında yer almıştır.
Bu çalışmada Mahmud Afşar ve onun merkezi bir devlet ve ulusal bir kimlik oluşturma hedefine odaklanan Ayende dergisindeki yazıları ele alınmıştır. Ayrıca Rıza Şah’ın Fars Milliyetçiliği kapsamında gerçekleştirdiği uygulamalara değinilmiştir. Çalışmada ele alınan dönemin önemli kaynaklarından biri olan Ayende dergisinde Fars Milliyetçiliği’nin sıklıkla vurgulandığı saptanmıştır. Diğer muhtelif kaynaklarda ise Rıza Şah’ın bu milliyetçilik kapsamında bazı uygulamalar gerçekleştirdiği görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

İran, Rıza Şah Pehlevi, Mahmud Afşar, Ayende Dergisi, Fars Milliyetçiliği.

An Ideologist Contributing to the Formation of Persian Nationalism: Mahmud Afşar

Öz

Nationalism, which has emerged in different forms throughout history, has been evident in the form of racism and chauvinism in the twentieth century. This form of nationalism, which has been influenced by many countries in the world, has also manifested itself in Iran. The idea of Persian Nationalism, which was defended under the name of the nation-building process with the accession of Reza Shah to the throne, was nourished and supported by many ideologists. Mahmud Afşar, who frequently emphasized this idea in her articles and in the magazine she published, was among the most important representatives of this idea.
In this study, Mahmud Afşar and her articles in Ayende magazine, which focuses on the goal of creating a central state and a national identity, are discussed. In addition, the practices of Reza Shah within the scope of Persian Nationalism were mentioned. It was determined that Persian Nationalism was frequently emphasized in the journal Ayende, which is one of the important sources of the period discussed in the study. In other various sources, it has been seen that Reza Shah carried out some practices within the scope of this nationalism.

Anahtar Kelimeler

Iran, Reza Shah Pahlavi, Mahmoud Afshar, Ayandeh Magazine, Persian Nationalism.

Kaynakça

• ABRAHAMİAN, E. (1982), Iran Between Two Revolutions, New Jersey: Princeton University Press.
• AFŞAR, M. (1304), “Ağâzname (Gozeşte-İmrûz-Âyende)”, Âyende, (1), 3-15.
• AFŞAR, M. (1304), “Ağâzname (Metlûb Mâ: Vahdet-i Millî Îran)”, Âyende, (1), 3-15.
• AFŞAR, M. (1304), “Nezer-i Ba Veza’-ı Siyasi”, Âyende, (6), 384-390.
• AFŞAR, M. (1304), Îran ve Turan”, Âyende, (6), 384.
• AFŞAR, M. (1306), “Mes’ele-i Milliyet ve Vahdet-i Millî Îran”, Âyende, 2(8), 559-569.
• AKDEVELİOĞLU, A. (2009), İran’da Dış Politikanın Etnik-Dinsel Temelleri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• AKYOL, T. (1999), Osmanlı’da ve İran’da Mezhep ve Devlet, İstanbul: Milliyet Yayınları.
• ANSARİ, A. M. (2017), “Iranian Nationalism and the Question of Race”, ed. M. LİTVAK, Constructing Nationalism in Iran (From the Qjars to the Islamic Republic), (s. 101-116), London and New York: Routledge.
• ATABAKI, T. (2006), “Pan-Turkism and Iranian Nationalism”, ed. T. ATABAKI, Iran and the First World War (Battleground of the Great Powers), London and New York: I. B. Tauris.
• ATABAKI, T. (March 2005), “Ethnic Diversity and Territorial Integrity of Iran: Domestic Harmony and Regional Challenges”, Iranian Studies 38(1), 23-44. Âyende, (1304), Şomare 1.
• AZİZİ MD, M. H. (July 2011), “In Memory of Iraj Afshar (1925-2011), A Renowned Scholar of Iranian Studies”, Archives of Iranian Medicine, 14(4), 303-307.
• BADEMCİ, A. (2018), İran’da Türklerin Bin Yılı (Siyasi ve Sosyal Tarih), İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• BLAGA, R. (1997), İran Halkları El Kitabı, İstanbul: Yeni Zamanlar Dağıtım.
• CRANE, K., LAL, R., MARTİNİ J., (2008), Iran’s Political, Demographic and Economic Vulnerabilities, Santa Monica: Rand Corporation.
• CRONIN, S. (December 1998), “Conscription and Popular Resistance in Iran, 1925-1941”, International Review of Social History, 43(3), 454-470.
• CRONIN, S. (Jun 2009), “Re-Interpreting Modern Iran: Tribe and State in the Twentieth Century”, Iranian Studies, 42(3), 357-388.
• CRONİN, S. (2007), “Reform from Above, Resistance from Below: The New Order and its Opponents in Iran, 1927-29”, ed. T. ATABAKİ, The State and The Subaltern (Modernization, Society and the State in Turkey and Iran), (s. 71-94), London and New York: I. B. Tauris.
• DİSHKEDOUKİ, H. A. (2009), İran’da Güney Azerbaycan Türklerine Uygulanan Asimilasyon (Farslaştırma) Sürecinin Gündelik Yaşamda Görünümleri: Tebriz Örneği, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• ERAVCI, H. (2002), “Safevi Hanedanı”, Türkler, C. 6, (s. 882-892), Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• EŞREF, A. (2020), “İran’da Ulusal ve Etnik Kimlik Krizi”, çev. H. UYGUR, ed. H. AHMEDİ, İran (Ulusal Kimlik İnşası), (s. 89-121) İstanbul: Küre Yayınları.
• GARTHWAİTE, G. R. (2005), The Persians, Oxford: Blackwell Publishing.
• GOLDSCHMIDT Jr. A., DAVIDSON, L. (2010), A Concise History of the Middle East, Boulder: Westview Press.
• GÖKDAĞ, B., HEYET, M. R., (Yaz 2004), “İran Türklerinde Kimlik Meselesi”, Bilig, (30), 51-84.
• GRİGORİADİS, I. N., ANSARİ, A. M. (2005), “Turkish and Iranian Nationalisms”, ed. Y. M. CHOUEİRİ, A Companion to The History Of The Middle East, (s. 313-333), Malden: Blackwell Publishing.
• GURNEY, J. (2011), “Iraj Afshar 1925-2011”, Iran (Journal of the British Institute of Persian Studies), 49(1), 5-9.
• GÜNDÜZ, T. (2008), “Safeviler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 35, (s. 451-457), İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• KANAR, M. (2015), “Ferhengistân”, Farsça Türkçe Sözlük, İstanbul: Say Yayınları.
• KASHANİ-SABET, F. (1999), Frontier Fictions (Shaping the Iranian Nation, 1804-1946), New Jersey: Princeton University Press.
• KATOUZİAN, H. (2009), The Persians (Ancient, Mediaeval and Modern Iran), New Haven and London: Yale University Press.
• KAVALA, C. F. (2019), İran: Modern Tarih, İstanbul: Doğu Kitabevi.
• KUNT, M. (2005), “Ottomans and Safavids: States, Statecraft and Societies, 1500-1800”, ed. Y. M. CHOUEİRİ, A Companion To The History Of The Middle East, (s. 191-206), Malden: Blackwell Publishing.
• LEWİS, B. (1995), The Middle East (A Brief History of The Last 2000 Years), New York: Scribner.
• LEWİS, B. (1999), The Multiple Identities of the Middle East, New York: Schocken Books.
• MARTAL, A. (1997), “İki Dünya Savaşı Arasında Şovenizm”, Tarih ve Milliyetçilik (I. Ulusal Tarih Kongresi), Mersin: Mersin Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi.
• METİN, C. (2011), Emperyalist Çağda Modernleşme: Türk Modernleşmesi ve İran (1800-1941), Ankara: Phoenix Yayınları.
• NEWMAN, A. J. (2006), Safavid Iran: Rebirth Of A Persian Empire, London and New York: I. B. Tauris.
• ÖZCAN, A. (2006), “Muzafferüddin Şah”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 31, (s. 420-421), İstanbul: TDV Yayınları.
• Penâhî Semnânî, M. A. (1373), Lütf’ali Han Zend, Tahran: İntişârât-ı Kitâb-ı Nümûne.
• RESULİ, H., DEHKANİ, R., KARİMİ, A., (2018), “Vakoneş-i Âhâlî-yi Kurdistan be Gosteriş-i Âmuziş-i Nevin der Devre Reza Şah”, Pejuheşname-yi Tarihha-yı Mehelli-yi İran, 6(11), 149-162.
• RİGİDERAKHSHAN, M. (2020), “İran Dış Kimliğini Oluşturan Faktörler”, Vakanüvis-Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, 5(1), 390-410.
• SARAY, M. (1999), Türk-İran İlişkileri, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi.
• SARIKAYA, Y. (2008), Tarihi ve Jeopolitik Boyutlarıyla İran’da Milliyetçilik, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• SAVORY, R. M. (1382), Tahkikat-ı der Tarih-i İran-ı Asr-ı Safevi (Mecmu’a-yı Makalat), çev. M. B. ARAM-A. G. FERD, Tahran: İntişarat-ı Emir-i Kebir.
• SÖYLEMEZ, İ. (2019), “Modern İran Kimliğinin İnşasında Dilin Rolü”, ed. H. UYGUR, A. REXHEPİ, İran Düşünce Tarihi, (s. 155-188), Ankara: İram Yayınları.
• TALLBERG, F. (1346), Ez Kiros Ta Pehlevi, Şiraz: Neşrî Danişgâh-ı Pehlevî.
• ÜNAL, S. (2019), Yakın Dönem İran Tarihi: Azerbaycan Milli Hükümeti (1945-1946), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• YARSHATER, E. (July 2011), “Iraj Afshar (1925-2011)”, Iranian Studies, 44(4), 581-585.
• YAZICI, T. (1995), “Ferhengistan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 12, (s. 391-392), İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• YENİSEY, G. (2008), İran’da Etnopolitik Hareketler (1922-2004), İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• ZİBAKELAM, S. (1398), Reza Şah, Tahran: Rozene, 1398.
• Naseraddin Alizadeh, “Ibrat, Hasra tor Tahdid: Turkish Modernity in the Eyes of Iranian Nationalist Modernists in the Qjar-Pahlavi İnterregnum”,Access Date: August 9, 2021, https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/14683849.2020.1788943.
• Yücel Tanay, “Safevilik İran Kimliğine Hizmet Etmiştir”, Tahta Pod, erişim: 12 Temmuz 2021, tahtapod.com/tarih/safevilik-iran-kimligine-hizmet-etmistir.
• Medium, Oğuzhan Batur, “Turan’ın Anahtarı (Türkmençay’dan Günümüze Güney Azerbaycan Milli Hareketi), 27 Mayıs 2019, https://medium.com/@oguzkhanbatyr/turanin-anahtari-t%C3%BCrkmen%C3%A7ay-dan-g%C3%BCn%C3%BCm%C3%BCze-g%C3%BCney-azerbaycan-milli-hareketi ca69fd421fe8.