Çevre Hakkının Anayasa Mahkemesi Önünde Bireysel Başvuruya Konu Edilebilirliği ve Konuya İlişkin Olarak Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi'nin Yaklaşımı

Yıl 2021, Cilt: 9 Sayı: 1, 89 - 115, 13.07.2021

Cemre Edip Yalçın

Öz

Sanayileşme, kentleşme ve hızlı nüfus artışı olgularına bağlı olarak insan yaşamı üzerindeki etkisi yoğunlaşan çevre sorunları, 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren uluslararası bir insan hakları meselesi haline gelmiştir. Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nın (“Anayasa”) madde 56 hükmü tek başına, çevre hakkının bireysel başvuru bağlamında konu bakımından yetki kriterini Türkiye Cumhuriyeti Anayasa Mahkemesi (“AYM”) nezdinde sağlamamaktadır. Bu nedenle, AYM’ye çevre hakkına dayanılarak yapılan bireysel başvurularda öncelikle konu ve kişi bakımından kabul edilebilirlik kriterlerinin sağlanıp sağlanmadığının tespit edilmesi önem arz etmektedir. Kabul edilebilirlik şartını sağlayan bireysel başvuruların esas bakımından incelenmesi aşamasında ise AYM’nin Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (“AİHM”) içtihatlarına paralellik gösteren bir yaklaşımı tercih ettiği gözlemlenmektedir. Ne var ki, AİHM içtihatları ile uyumlu gözüken AYM’nin bu yaklaşımı, Türkiye’deki pek çok çevre sorununun anayasal düzlemde bireysel başvuru yoluyla çözüme kavuşmasını sağlamakta yetersiz kalabilmektedir.

Anahtar Kelimeler

İnsan Hakları, Çevre Hakkı, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, Anayasa Mahkemesi, Bireysel Başvuru, Kabul Edilebilirlik Kriterleri

Kaynakça

• Akad M., Dinçkol Vural B., ve Bulut N., “Genel Kamu Hukuku”, Der Yayınları, 13. Baskı, 2018, Sayfa 286.
• Akbulut Peerzada, Rabia, “Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Hakların İkincilleştirilmesinin Bir Nedeni Olarak ‘Aşamalı Sağlama’ Kavramı”, Yıldırım Beyazıt Hukuk Dergisi, Sayı: 1, 2018. Erişim Tarihi: 23 Şubat 2021, URL: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/428230.
• Arıkan, Engin, “Çevreci Düşünce ve Çevre Hukuku İçin Radikal Bir Kılavuz: Anne Naess’in Derin Ekoloji Yaklaşımı”, Türk-Alman Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Sayı: 2 (1), 2020. Erişim Tarihi: 17 Şubat 2021. URL: http://openaccess.tau.edu.tr/ xmlui/bitstream/handle/20.500.12846/111/3-8.pdf?sequence=1&isAllowed=y.
• Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, Branduse/ Romanya, No: 6586/03, 07.07.2009, Erişim Tarihi: 17.02.2021. URL: https://hudoc.echr.coe.int/eng#{%22itemid%22:[%22001-92073%22]}.
• Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, Brincat ve Diğerleri/ Malta, No: 60908/11, 62110/11, 62129/11, 62312/11 ve 62338/11, 24.10.2014. Erişim Tarihi: 17.02.2021. URL: https://hudoc.echr.coe.int/eng#{%22itemid%22:[%22001-145790%22]}.
• Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, Budayeva ve Diğerleri/ Rusya, No: 15339/02, 21166/02, 20058/02, 11673/02 ve 15343/02, 29.09.2008. Erişim Tarihi: 18.02.2021. URL: https://hudoc.echr.coe.int/eng#{%22fulltext%22:[%22budayeva%22],%22doc umentcollectionid2%22:[%22GRANDCHAMBER%22,%22CHAMBER%22],%22itemid%22:[%22001-85436%22]}.
• Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, Büyük Daire, Öneryıldız/Türkiye, No: 48939/99, 30.11.2004. Erişim Tarihi: 17.02.2021. URL: https://hudoc.echr.coe.int/tur-#{%22fulltext%22:[%22%C3%B6nery%C4%B1ld%C4%B1z%22],%22documentcollectionid2%22:[%22GRANDCHAMBER%22,%22CHAMBER%22],%22itemid%22:[%22001-67614%22]}.
• Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, Di Sarno ve Diğerleri/ İtalya, No: 30765/08, 10.04.2012. Erişim Tarihi: 17.02.2021. URL: https://hudoc.echr.coe.int/eng#{%22appno%22:[%2230765/08%22],%22itemid%22:[%22001-108480%22]}.
• Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, Fadeyeva/ Rusya, No: 55723/00, 30.11.2005. Erişim Tarihi: 18.02.2021. URL: https://hudoc.echr.coe.int/tur#{%22fulltext%22:[%22Fadeyeva%22],%22documentcollectionid2%22:[%22GRANDCHAMBER%22,%22CH AMBER%22],%22itemid%22:[%22001-69315%22]}.
• Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, Fredin/ İsveç (No. 1), No: 12033/86, 18.02.1991. Erişim Tarihi: 20.02.2021. URL: https://hudoc.echr.coe.int/eng#{%22fulltext%22:[%22fredin%22],%22documentcollectionid2%22:[%22GRANDCHAMBER%22,%22CH AMBER%22],%22itemid%22:[%22001-57651%22]}.
• Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, Giacomelli/ İtalya, No: 59909/00, 26.03.2007. Erişim Tarihi 18.02.2021. URL: https://hudoc.echr.coe.int/tur#{%22fulltext%22:[%22Giacomelli%22],%22documentcollectionid2%22:[%22GRANDCHAMBER%22,%22CH AMBER%22],%22itemid%22:[%22001-77785%22]}.
• Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, Guerra ve diğerleri/ İtalya, No: 116/1996/735/932, 19.02.1998. Erişim Tarihi 17.02.2021. URL: https://hudoc.echr.coe.int/tur#{%22fulltext%22:[%22\%22CASE%20OF%20GUERRA%20AND%20OTHERS%20v.%20ITALY\%22%22],%22documentcollectionid2%22:[%22GRANDCHAMBER%22,%22CHAMBER%22],%22itemid%22:[%22001-58135%22]}.
• Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, Hamer/ Belçika, No: 21861/03, 27.02.2008. Erişim Tarihi: 18.02.2021. URL: https://hudoc.echr.coe.int/eng#{%22fulltext%22:[%22\%22CASE%20 OF%20HAMER%20v.%20BELGIUM%20[Extracts]\%22%22],%22documentcollectionid2%22:[%22GRANDCHAMBER%22,%22CHAMBER%22],%22itemid%22:[%22001-83537%22]}.
• Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, Hatton ve diğerleri/ Birleşik Krallık, No: 36022/97, 08.07.2003. Erişim Tarihi: 18.02.2021. URL: https://hudoc.echr.coe.int/eng#{%22fulltext%22:[%22\%22CASE%20OF%20HATTON%20AND%20OTHERS%20v.%20THE%20UNITED%20KINGDOM\%22%22],%22documentcollectionid2%22:[%22GRANDCHAMBER%22,%22CHAMBER%22],%22itemid%22:[%22001-61188%22]}.
• Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, Iera Moni Profitou Iliou Thiras/ Yunanistan, No:32259/02, 22.03.2006, Erişim Tarihi: 18.02.2021. URL: https://hudoc.echr.coe.int/eng#{%22itemid%22:[%22001-71847%22]}.
• Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, Kyrtatos/ Yunanistan, No: 41666/98, 22.08.2003. Erişim Tarihi: 18.02.2021. URL: https://hudoc.echr.coe.int/eng#{%22fulltext%22:[%22KYRTATOS%22],%22documentcollectionid2%22:[%22GRANDCHAMBER%22, %22CHAMBER%22],%22itemid%22:[%22001-61099%22]}.
• Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, L.C.B/ Birleşik Krallık, No: 14/1997/798/1001, 09.06.1998. Erişim Tarihi: 18.02.2021. URL: https://hudoc.echr.coe.int/eng#{%22fulltext%22:[%22LCB%20v.%20United%20Kingdom%22],%22documentcollectionid2%22:[%22GRANDCHAMBER%22,%22CHAMBER%22],%22itemid%22:[%22001-58176%22]}.
• Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, Lopez Ostra/ İspanya, No: 16798/90, 09.12.1994. Erişim Tarihi: 18.02.2021. URL: https://hudoc.echr.coe.int/eng#{%22fulltext%22:[%22lopez%20ostra%22],%22documentcollectionid2%22:[%22GRANDCHAMBER%22,%22CHAMBER%22],%22itemid%22:[%22001-57905%22]}.
• Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, M. Özel ve Diğerleri/ Türkiye, No: 14350/05, 15245/05 ve 16051/05, 17.11.2015. Erişim Tarihi: 18.02.2021. URL: https://hudoc.echr.coe.int/eng#{%22fulltext%22:[%22%C3%B6zel%20ve%22],%22documentcollectionid2%22:[%22GR ANDCHAMBER%22,%22CHAMBER%22],%22itemid%22:[%22001-160412%22]}.
• Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, Öçkan ve diğerleri/ Türkiye, No: 46771/99, 28.03.2006. Erişim Tarihi: 18.02.2021. URL: https://hudoc.echr.coe.int/tur#{%22itemid%22:[%22001-124141%22]}.
• Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, Powell ve Rayner/ Birleşik Krallık, No: 9310/81, 21.02.1990. Erişim Tarihi: 18.02.2021. URL: https://hudoc.echr.coe.int/eng#{%22fulltext%22:[%22Powell%20 and%20rayner%22],%22documentcollectionid2%22:[%22GRANDCHAMBER%22,%22CHAMBER%22],%22itemid%22:[%22001-57622%22]}.
• Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, Taşkın ve diğerleri/ Türkiye, No: 46117/99, 30.03.2005. Erişim Tarihi: 18.02.2021. URL: https://hudoc.echr.coe.int/tur#{%22fulltext%22:[%22Ta%C5%9Fk%C4%B1n%22],%22documentcollectionid2%22:[%22GRANDCH AMBER%22,%22CHAMBER%22],%22itemid%22:[%22001-67401%22]}.
• Bjorge, Eirik, “The Convention as a Living Instrument: Rooted in the Past, Looking to the Future”, Human Rights Law Journal, Cilt: 36, Sayı: 7-12, 2017. Erişim Tarihi: 22 Şubat 2021. URL: https://research-information.bris.ac.uk/ws/portalfiles/portal/ 178299801/HRLJ_vol36_No7_12_Bjorge_pages_243ff_310817.pdf.
• Boyar, Oya, “İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi ve Anayasa, Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru Kapsamında Bir İnceleme”, (Ed.Sibel İnceoğlu), Beta, Tıpkı 3. Baskı, 2013.
• Demirci, Şerife, “Çevre Hakkı Hangi Canlıya Haktır ve Kimin Ödevidir?”, Kastamonu İletişim Araştırmaları Dergisi, Sayı: 3, 2019. Erişim Tarihi: 5 Haziran 2020. URL: https://iletisimdergisi.kastamonu.edu.tr/index.php/kiad/article/view/63/21.
• Dinler, Veysel, “Devletin İktisadi ve Sosyal Ödevlerinin Sınırı Açısından İdarenin Sorumluluğu”, Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt: 1, Sayı: 1, 2008. Erişim Tarihi: 19 Şubat 2021. URL: https://www.researchgate.net/ publication/312373160_’Devletin_Iktisadi_ve_Sosyal_Odevlerinin_Siniri’_Acisindan_Idarenin_Sorumlulugu.
• Duymaz, Erkan, “Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin Çevrenin Korunmasına Katkısı”, İ.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, No: 47, 2012. Erişim Tarihi: 8 Haziran 2020. URL: http://static.dergipark.org.tr/article-download/imported/ 1023019576/1023018615.pdf?
• Eltimur, Dilara Yüzer, “Anayasa Mahkemesi İçtihatları Işığında Çevrenin Korunmasında Devletin Pozitif Yükümlülükleri”, Terazi Hukuk Dergisi, Cilt: 13, Sayı: 145, 2018. Erişim Tarihi: 7 Haziran 2020. URL: https://jurix.com.tr/article/16331.
• Eren, Abdurrahmaan, “Hukuki Yorum Yöntemleri Açısından Bireysel Başvuru Kararlarının Anayasanın Yorumuna Etkileri”, Anayasa Yargısı, Cilt: 31, Sayı: 1, 2016. Erişim Tarihi: 18 Şubat 2021. URL: https://dergipark.org.tr/tr/pub/anayasayargisi/ issue/52020/678362.
• European Court of Human Rights, “Environment and the European Convention on Human Rights Factsheet”, Aralık 2019. Erişim Tarihi: 18.02.2021. URL: https://www.echr.coe.int/Documents/FS_Environment_ENG.pdf.
• European Court of Human Rights, “The European Convention on Human Rights- A Living Instrument”, Eylül 2020, Erişim Tarihi: 22.02.2021, URL: https://www.echr.coe.int/Documents/Convention_Instrument_ENG.pdf.
• Fung, Melissa, “The Right to a Healthy Environment: Core Obligations Under the International Covenant of Economic, Social and Cultural Rights”, Willamette Journal of International Dispute Resolution, Cilt: 14, Sayı: 1, 2006. Erişim Tarihi: 23 Şubat 2021. URL: https://www.jstor.org/stable/26211236?seq=19#metadata_info_tab_contents.
• Güneş, Ahmet M., “Çevre Hakkının Bireysel Başvuruya Konu Edilebilirliği Üzerine”, TAAD, Yıl: 5, Sayı: 16, 2014. Erişim Tarihi: 17 Şubat 2021. URL: https://www.academia.edu/7490789/G%C3%BCne%C5%9F_Ahmet_M_%C3%87evre_ Hakk%C4%B1n%C4%B1n_Bireysel_Ba%C5%9Fvuruya_Konu_Edilebilirli%C4%9Fi_%C3%9Czerine_T%C3%BCrkiye_Adalet_Akademisi_Dergisi_2014_S_16_s_79_vd.
• Güveyi, Ümit, “1982 Anayasası Kapsamında Çevre Hakkının Karşılaştırmalı Kısa Bir Tahlili”, Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi, Cilt: 24, Sayı: 2, 2018. Erişim Tarihi: 19.02.2021. URL: https://dergipark.org.tr/tr/download/ article-file/607560.
• Jose, Daniel Garcia San, “Environmental protection and the European Convention on Human Rights”, Council of Europe Publishing, 2005. Erişim Tarihi: 8 Haziran 2020. URL: https://www.echr.coe.int/LibraryDocs/DG2/HRFILES/DG2-ENHRFILES- 21(2005).pdf.
• Kaboğlu, İbrahim Ö., “Çevre Hakkı”, İmge Kitapevi Yayınları, 1. Baskı, 1996.
• Karaaslan, Abdülkadir, “Anayasa Mahkemesi’ne Bireysel Başvuruda Usul Sorunları”, Doktora Tezi, İhsan Doğramacı Bilkent Üniversitesi, 2017. Erişim Tarihi: 23 Şubat 2021. URL: http://repository.bilkent.edu.tr/bitstream/handle/11693/33737/10165615. pdf?sequence=1&isAllowed=y.
• Koç, Muharrem İlhan ve Kaplan Recep (Editörler), “T.C. Anayasa Mahkemesi Bireysel Başvuru Kabul Edilebilirlik Kriterleri Rehberi”, Anayasa Mahkemesi Yayınları, 2017. Erişim Tarihi: 9 Haziran 2020. URL: https://www.anayasa.gov.tr/media/3506/ kabul_edilebilirlik.pdf.
• Olgun H., & Işık V., “Bir ‘İnsan Hakkı’ Olarak ‘Çevre Hakkı’ ve Türk Hukukundaki Yeri”, Uluslararası Politik Araştırmalar Dergisi, Cilt: 3, Sayı: 1, 2017. Erişim Tarihi: 18 Şubat 2021 URL: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/598894.
• Semiz, Yasemin, “Anayasa Mahkemesi’nin Çevre Hakkı Perspektifi”, Hacettepe HFD, Sayı: 4 (2), 2014. Er işim Tarihi: 6 Haziran 2020. URL: http://static.dergipark.org.tr/article-download/57dc/69dd/4166/imp-JA89NY64PM-0.pdf?
• Sommer, Bahar Konuk, “Türk Hukukunda Çevre Hakkının Bireysel Başvuru Yoluyla Korunması”, YBHD, Yıl: 4, Sayı: 2019/2. Erişim Tarihi: 5 Haziran 2020. URL: http://static.dergipark.org.tr/article-download/1735/a88d/8173/5d415432015e5.pdf?
• Şakacı, Bilge Kağan, “Değer Kavramı Ekseninde Derin Ekoloji Yaklaşımının Çözümlenmesi”, Mülkiye Dergisi, Cilt: 37, Sayı: 1, 2013. Erişim Tarihi: 17 Şubat 2021. URL: https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/99.
• Türkiye Cumhuriyeti Anayasa Mahkemesi, Ahmet İsmail Onat Başvurusu, Başvuru No: 2013/6714, Karar Tarihi: 21.04.2016. Erişim Tarihi: 18.02.2021. URL: https://kararlarbilgibankasi.anayasa.gov.tr/BB/2013/6714.
• Türkiye Cumhuriyeti Anayasa Mahkemesi, Ayşe Sevtap Uzun Başvurusu, Başvuru No: 2013/6260, Karar Tarihi: 13.04. 2016. Erişim Tarihi: 18.02.2021. URL: https://kararlarbilgibankasi.anayasa.gov.tr/BB/2013/6260?KelimeAra%5B%5D=Ay%C5%9Fe+ Sevtap+Uzun+Türkiye Cumhuriyeti Anayasa Mahkemesi, Binali Özkaradeniz ve Diğerleri, Başvuru No: 2014/4686, Karar Tarihi: 01.02.2018. Erişim Tarihi: 18.02.2021. URL: https:// kararlarbilgibankasi.anayasa.gov.tr/BB/2014/4686?Dil=tr.
• Türkiye Cumhuriyeti Anayasa Mahkemesi, Hüseyin Tunç Karlık ve Zahide Şadan Karluk Başvurusu, Başvuru No: 2013/6587, Karar Tarihi: 24.03.2016. Erişim Tarihi: 18.02.2021. URL: https://kararlarbilgibankasi.anayasa.gov.tr/BB/2013/6587. Türkiye Cumhuriyeti Anayasa Mahkemesi, Mehmet Kurt Başvurusu, Başvuru No: 2013/2552, Karar Tarihi: 25.02.2016. Erişim Tarihi: 18.02.2021. URL: https://kararlarbilgibankasi. anayasa.gov.tr/BB/2013/2552?Dil=tr.
• Türkiye Cumhuriyeti Anayasa Mahkemesi, Tezcan Karakuş Candan ve Diğerleri Başvurusu, Başvuru No: 2014/5809, Karar Tarihi: 10/12/2014. Erişim Tarihi: 18.02.2021. URL: https://kararlarbilgibankasi.anayasa.gov.tr/BB/2014/5809.
• Uygun, Oktay, “Devlet Teorisi”, On İki Levha Yayınları, Gözden Geçirilmiş 7. Baskı, 2020.