Algoritmik Düşünce ve Sinemasal Ontoloji: Bilimkurgu Sinemasında Dönemsel Dönüşümler ve Kırılmalar

Yıl 2025, Sayı: 2025 10. Yıl Özel Sayısı, 33 - 55, 30.10.2025

Uğur Dolgun , İrem Yakın Bozkurt

https://doi.org/10.31122/sinefilozofi.1734401

Öz

Bu çalışma, insan-makine ilişkisinde yaşanan paradigmatik dönüşüm çerçevesinde, yapay zekânın toplumsal algı, etik çıkarım ve varoluşsal etkileşim biçimlerini bilimkurgu sineması üzerinden incelemeyi amaçlamaktadır. Temel varsayımı, “bilimkurgu sinemasında yapay zekâ temsilleri, tarihsel dönemlere göre hangi sosyokültürel kaygılar, teknolojik tahayyüller ve ideolojik eğilimler doğrultusunda şekillenip yeniden üretilmiştir” sorusudur. Bilimkurgu sinemasının, yapay zekanın sunduğu potansiyel umutları, teknolojik ilerlemenin yarattığı distopik senaryoları ve beraberinde tetiklediği etik-varoluşsal ikilemleri yansıtan güçlü bir kültürel ayna işlevi gördüğünü, ayrıca bu kolektif algıları aktif olarak biçimlendiren ve yeniden üreten bir mecra olduğunu savunmaktadır. Yapay zekânın teknolojik bir araç statüsünden sıyrılarak kültürel ve felsefi bir özneye evrilmesi, sinemanın bu dönüşümle birlikte üstlendiği ideolojik rolü açığa çıkarmıştır. Bu bağlamda dönemleriyle özdeşleşen ve kültleşen Metropolis, 2001: Bir Uzay Destanı, Blade Runner ve Matrix filmleri seçilmiş; yapay zekâ imgelerinin tarihsel ve temsili evrimi, sinemasal anlatı aracılığıyla çözümlenmiştir. Bunun için tercih edilen yöntem, anlatı yapıları, görsel göstergeler, ideolojik kodlar ve kavramsal motifler üzerinden filmlerin derin yapılarındaki anlam katmanlarını ortaya çıkartma hedefine yöneliktir. Nitel içerik analizi yöntemiyle, betimleyici analiz yanında tematik çözümlemeye de odaklanılarak, yapay zekâ imgelerinin sinematik temsilleri tarihsel bağlamları içinde değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Yapay Zekâ , Bilimkurgu Sineması , Distopya , Robot , İnsan-Makine Diyalektiği

Algorithmic Thinking and Cinematic Ontology: Epochal Transformations and Ruptures in Science-Fiction Cinema

Öz

This study explores how representations of artificial intelligence in science fiction cinema reflect the evolving dynamics of human–machine relations, with a particular focus on their sociocultural meanings, ethical implications, and existential resonances. Framed by the notion of a paradigmatic shift, it asks: In what ways have cinematic portrayals of AI been shaped and redefined across historical periods in response to shifting anxieties, technological imaginaries, and ideological orientations? The central claim is that science fiction cinema operates not only as a cultural mirror that reflects collective hopes and fears regarding AI, but also as an active discursive site that constructs and disseminates those very perceptions. As AI transitions from a utilitarian tool to a philosophical and cultural subject, cinema plays a crucial ideological role in narrating this transformation. To examine this evolution, four canonical films were selected—Metropolis, 2001: A Space Odyssey, Blade Runner, and The Matrix—each emblematic of the era in which it was produced. The study applies a qualitative content analysis approach that focuses on narrative structures, visual codes, ideological subtexts, and conceptual motifs in order to uncover the deeper semiotic and thematic layers embedded in each film. Through a combination of descriptive and thematic analysis, the cinematic construction of AI is situated within its broader historical and cultural contexts.

Anahtar Kelimeler

Artificial Intelligence , Science-fiction Cinema , Dystopia , Robot , Human-Machine Dialectic.

Kaynakça

• Anadolu, B. (2020). Makineler Film Yapmayı Düşler mi?: Jan Bot Örneği. SineFilozofi, 5(10), 682-703. https://doi.org/10.31122/sinefilozofi.726799
• Arslantunalı, M. (2019). Teknopolis: akıllı makineler dağınık zihinler. İletişim Yayınları.
• Balsamo, A. (2000). Technologies of the gendered body. Duke University Press.
• Baltrušaitis, T., Ahuja, C., & Morency, L. P. (2019). Multimodal machine learning: A survey and taxonomy. IEEE Transactions on Pattern Analysis and Machine Intelligence, 41(2), 423–443.
• Barbrook, R. & Cameron, A. (1996). The Californian ideology. Science as Culture, 6(1), 44-72.
• Batukan, C. (2017) Robo-tizm, Altıkırkbeş Yayınları.
• Bhushan, B. (2017). Springer handbook of nanotechnology. Springer.
• Bould, M. (2015). Bilimkurgu. Kolektif Kitap.
• Braidotti, R. (2013). The Posthuman. Polity Press.
• Braverman, H. (2018). Emek ve tekelci sermaye. Kalkedon Yayınları.
• Bukatman, S. (1993). Terminal identity: The virtual subject in postmodern science fiction. Duke University Press.
• Čapek, K. (2014). R.U.R. Rossum’un evrensel robotları. Elips Kitap.
• Castells, M. (2013). Ağ toplumunun yükselişi. İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Cath, C. (2018). Governing artificial intelligence: Ethical, legal and technical opportunities and challenges. Philosophical Transactions of the Royal Society A: Mathematical, Physical and Engineering Sciences, 376(2133).
• Chen, H., Chiang, R. H. L., & Storey, V. C. (2012). Business intelligence and analytics: From big data to big impact. MIS Quarterly, 36(4), 1165–1188.
• Cheng, A. A. (2001). The melancholy of race. Oxford University Press.
• Cowen, T. (2020). Big business: A love letter to an American anti-hero. Picador.
• Dolcerocca, Ö. N. (2018). Tekno-distopyaların cinsiyeti: Ovidius’tan westworld’e insansonrası yaratılış mitleri. Cogito, (90), ss. 183-199
• Dolgun, U. (2005) Enformasyon toplumundan gözetim toplumuna. Ekin Kitabevi.
• Ersümer, O. (2013). Bilimkurgu sinemasında cyberpunk. Altıkırkbeş Yayınları.
• Favaro, A. (2017). Distopik filmlerde teknolojik evrenler. Doğu Batı Dergisi, (80).
• Feuerriegel, S., Hartmann, J., Janiesch, C. & Zschech, P. (2023). Generative artificial intelligence: A historical perspective. National Science Review, 12(5), 802–817.
• Gentile, E. (2009). Politics as religion. Princeton University Press.
• Harari, Y. N. (2018) 21. Yüzyıl için 21 ders. Kolektif Kitap.
• Harvey, D. (2019). Sermaye muamması: kapitalizmin krizleri. Sel Yayıncılık.
• Harvey, D. (2024). Neoliberalizmin Kısa Tarihi. Sel Yayıncılık.
• Haykin, S. (2009). Neural Networks and Learning Machines. Prentice Hall.
• Hounshell, D. (1984). From the American system to mass production, 1800-1932. Johns Hopkins University Press.
• Huws, U. (2003). The making of a cybertariat. Monthly Review Press.
• İşler, E. K. (2022). Distopya Filmlerini Neden Severiz? “The Lobster& Idioctracy Filmleri Üzerinden Bir Sorgulama”. SineFilozofi, 7 (Özel Sayı (4), 273-284. https://doi.org/10.31122/ sinefilozofi.1074921
• Jameson, F. (2009) Ütopya Denen Arzu. Metis Yayınları
• Kabaklarlı, E. (2016) Endüstri 4.0 ve Paylaşım Ekonomisi. Nobel Yayıncılık.
• Kang, M. (2015) Avrupa İmgeleminde Otomatlar Yaşayan Makinelerin Olağanüstü Düşleri. İthaki Yayınları.
• Kaplan, N. F. & Ünal, G. T. (2011). Bilimkurgu sinemasını okumak. Derin Yayınları.
• Kılınç, U. (2023). Sinema Endüstrisinde Teknolojik Dönüşümler: Yapay Zekâ Sinemanın Neresinde? (içinde) İletişim Bilimlerinde Yapay Zekâ. İstanbul: Eğitim Yayınevi.
• Kirby, D. A. (2011). Lab coats in hollywood: science, scientists, and cinema. MIT Press.
• Kracauer, S. (2011). Caligari’den Hitler’e: alman sinemasının psikolojik tarihi. De Ki Basım Yayım.
• Kubrick, S. (Yönetmen). (1968). 2001: A Space Odyssey. [Sinema Filmi]. ABD, Birleşik Krallık: Metro-Goldwyn-Mayer.
• Kurtyılmaz, D. (2018). Doğa, İnsan ve Teknik: 50. Yılında 2001: Bir Uzay Macerası’nı Heidegger’le İzlemek. SineFilozofi, 3(5), 3-24. https://doi.org/10.31122/sinefilozofi.405438
• Lang, F. (Yönetmen). (1927). Metropolis [Sinema Filmi]. Almanya: Universum Film AG (UFA).
• Leigh, D., Baxter, L., Farndon, J., Grant, K. & Wise, D. (2016). Sinema Kitabı. Alfa Yayınları.
• Li, Y., Ota, K., & Dong, M. (2018). Deep learning for smart industry: Efficient manufacture inspection system with fog computing. IEEE Transactions on Industrial Informatics, 14(10), 4665–4673.
• Lyotard, J. F. (1997) Postmodern durum. Vadi Yayınları.
• Mitchell, M. (2019). Artificial ıntelligence: a guide for thinking humans. Farrar, Straus and Giroux.
• Mitchell, T. M. (1997). Machine Learning. McGraw-Hill.
• Monaco, J. (2001) Bir Film Nasıl Okunur? Oğlak Yayıncılık, İstanbul.
• Mouzelis, N. P. (2013) Organization and Bureaucracy. Routledge.
• Mumford, L. (1996). Makine efsanesi. İnsan Yayınları.
• Nakamura, L. (2002). Cybertypes: Race, ethnicity, and identity on the Internet. Routledge. Oskay, Ü. (2018). Çağdaş fantazya. İnkilap Kitabevi.
• Pasquale, F. (2020). New laws of robotics: Defending human expertise in the age of AI. Harvard University Press.
• Patel, K. K., & Patel, S. M. (2016). Internet of ThingsIoT: Definition, characteristics, architecture, enabling technologies, application & future challenges. International Journal of Engineering Science and Computing, 6(5), 6120–6124.
• Patki, N., Wedge, R., & Veeramachaneni, K. (2016). The synthetic data vault. In 2016 IEEE International Conference on Data Science and Advanced Analytics (DSAA) (pp. 399–410). IEEE.
• Prajapat, S., & Singh, A. K. (2024). Exploring the Evolution and Impact of Artificial Intelligence in Science Fiction Cinema: An Overview with Financial and Economic Context. Economicaffairs, 69(2), 1097–1107.
• Robins, K. & Morley, D. (2011) Kimlik mekanları. Ayrıntı Yayınları.
• Russell, S. J., & Norvig, P. (2023). Yapay zekâ: modern bir yaklaşım. Palme Yayıncılık.
• Ryan, M., & Kellner, D. (2016). Politik kamera. Ayrıntı Yayınları.
• Sağıroğlu, E. (2024). Mağara Analojisi: Bilimkurgu Eşliğinde Tekno-in. SineFilozofi(18), 228-239. https://doi.org/10.31122/sinefilozofi.1287756
• Schwab, K. (2018) Dördüncü sanayi devrimi. Optimist Kitap.
• Scott, R. (Yönetmen). (1982). Blade Runner [Sinema Filmi]. ABD, Hong Kong, Birleşik Krallık: The Ladd Company, Shaw Brothers, Warner Bros.
• Sennett, R. (2005). Karakter aşınması. Ayrıntı Yayınları.
• Soja, E. W. (2019). Postmodern coğrafyalar. Sel Yayıncılık.
• Turkle, S. (2005). The Second Self, Twentieth Anniversary Edition: Computers and the Human Spirit. MIT Press.
• Wachowski, L. & Wachowski, L. (Yönetmenler). (1999). The Matrix [Sinema Filmi]. ABD, Avustralya: Warner Bros., Village Roadshow Pictures, Groucho II Film Partnership, Silver Pictures.
• Wang, J. (2021). A review of the development of the integration strategy of information technology and education in the four countries of the United States, Britain, China, and Singapore. Science Insights Education Frontiers, 9(2), 1283–1303. https://doi.org/10.15354/sief.21.re042.
• Yılmaz, E. (2024). Revealing the Essence of Cinema: A Philosophical Inquiry into Paulo Sorrentino’s The Hand of God. SineFilozofi(17), 154-168. https://doi.org/10.31122/sinefilozofi.1438933
• Zuboff, S. (2019). The age of surveillance capitalism: The fight for a human future at the new frontier of power. PublicAffairs.