Prophetic Attitude Towards Ijtihad and Mistakes of Companions

Yıl 2023, Sayı: 14, 33 - 55, 01.01.2023

M.kamel Karabelli

https://doi.org/10.56288/siyer.1179063

Öz

Anahtar Kelimeler

الحديث، الصحابة، تأويل، تصرفات، العذر.

Sahâbenin İctihad ve Hataları Karşısında Nebevî Tutum

Öz

İnsan davranışlarını iyiye yormak -ki bu davranışlar iyi ve kötü olmak üzere farklılık arz eder- müslümanlar arasında özellikle de kardeşler, arkadaşlar ve akrabalar arasında yayılması gereken güzel bir huydur. Bu sayede muhabbet bağları korunmuş, Kuran’ın bize öğrettiği rabbani yöntem uygulanmış olur. Resul (sav) ashabıyla kurduğu ilişkilerde ve onlara karşı tutumlarında hüsn-ü zan beslemenin en güzide örneklerini vermiştir. Hadis ve siyer kitapları resul (sav)’in güzel ahlakına ve onun ahlakının Kuran ahlakı olduğuna delalet eden örneklerle doludur.
Hadis ve siyer kitaplarındaki ilgili yerleri araştırarak resul (sav)’in, ashabın bazı davranışlarından ötürü onları sorumlu tutmayıp, azarlamamasındaki en önemli sebepleri ve maslahatları ortaya koyduk. Bunlar: a) kişinin, yapmış olduğu eylemin ciddiyetini kavrayamayacak derecede şaşkınlık ve dehşet verici bir haldeyken bu tutumu sergilemesi. b) Sahabenin bir kısmından meydana gelen bazı tavırlar hususunda Peygamber Efendimizin (SAV) onları sorgulamamasının nedeni: Çünkü o ashabının ilimle ictihadda bulunmasını onaylamayı ve onları buna teşvik etmeyi amaçlamaktaydı. c) Resul (sav)’in sahabenin özel durumunu göz önüne alarak, onun yapmış olduğu davranışta makbul bir yorum görmesi. d) Eylem sahibi sahabenin itibarını korumak, özellikle de sahabenin bu davranışının sebebi İslam’ı ve Müslümanları korumaksa. e) Eylem sahibini azarlayıp kızmamanın üstün bir maslahatı alt derecedeki bir maslahata önceliyor olması, yani daha önemli olan bir amacın kendisinden daha az önemli olan amaca takdim edilmesi.
Eğer bu eylemin makul bir şekilde yorumlanması mümkün değilse ve bu şekilde bir yorumlama faaliyetinin herhangi bir maslahatı yoksa nehiy ani’l-münker ilkesi uygulanarak davranışın tekrarlanması yasaklanıp, eylem sahibi azarlanmalı ve bir an önce o davranışı terk etmeye davet edilmelidir.

Anahtar Kelimeler

Sahabe, Yorumlama, Tasarruf, Özür, Sebep, الحديث، الصحابة، تأويل، تصرفات، العذر.

الموقف النبوي من اجتهادات الصحابة وأخطائهم

Öz

إن تفسير تصرفات الناس بأحسنِ الوُجوه، حين تكون تلك التصرفات تَحتَمِل وجوهًا متعددة، بعضها جيدٌ، وبعضها سَيِّء، هو خُلُق كَريمٌ، يجب أن يَنتشر بين المسلمين، وخاصةً بين الإخوة والأصحاب وذوي الأرحام، لما فيه من المحافظة على حِبَال المحبة، وتطبيق المنهج الرَّبّاني الذي يعلمنا إياه القرآنُ، وقد طبَّقَه النبيُّ صلى الله عليه وسلم تطبيقًا حسنًا في تعاملاته وعلاقاته مع الصحابة، والمواقف التي سجَّلتْها لنا كتبُ السُّنّة الشريفة والسيرة النبوية العطرة مليئةٌ بتلك المواقفِ العظيمةِ التي تَدُلُّ على كَرَمِ الخُلُقِ النبويِّ، وأنه صلى الله عليه وسلم كان مُتخلِّقًا بأَخلاق القرآن حَقًّا.
ومن خلال عرض تلك المواقف النبوية استطعنا استنباط أهم المسوّغات والمصالح المعتَبَرة التي جعلتِ النبيَّ صلى الله عليه وسلم يترك محاسبة أصحابه على بعض التصرفات التي صدَرَت منهم، ولا يُوبِّخُهم عليها، ومن أهمها: كون سبب التصرف هو الدَّهشةَ والحيرةَ، حتى يَغيبَ عن ذِهن الإنسان خُطورة ذلك التصرُّف، وبعضُ المواقف عُذِرَ أصحابها بقصد تَقريرِه صلى الله عليه وسلم لمبدأ الاجتهاد وتشجيع أصحابه عليه، أو أن يكون النبيُّ صلى الله عليه وسلم قد وجَدَ في ذلك التصرُّفِ تفسيرًا مقبُولًا بناء على حالة الصحابي الخاصة به، أو أن يكون النبيُّ صلى الله عليه وسلم قدَّم جانب الإبقاءِ على هَيبَةِ صاحب التصرف من الصحابة، وخاصة إذا كان تصرُّفه ناشئًا عن غَيرته على الإسلام وأَهلِه، أو أن يكون النبي صلى الله عليه وسلم عَلِمَ من خلال بعض تلك التصرفات أنها ستكون سببًا في تشريع أو بيانِ حُكمٍ لأمرٍ مُستجِدٍّ مما يَهُمُّ الناسَ، أو أن يكون في ترك التعنيف والتوبيخ تقديم المصلحة العليا على المصلحة الأدنى، والهدف الأهم على الهدف المهم.
وأما إذا كان التصرف لا يمكن تفسيره بتفسير معقول مقبول، وليس فيه مصلحةٌ معتبرةٌ، فلا بدَّ حينئذ من الإنكار والنهي عن تكرار مثل ذلك التصرف، عملًا بالمبدأ الأصلي في النهي عن المنكر والتوبيخ على فعله، والدعوة إلى الإسراع لتركه فورًا.

Anahtar Kelimeler

الحديث, الصحابة, تأويل, تصرفات, العذر

Kaynakça

• Ahmed, Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî, el-Müsned, thk. Şuayb el-Arnaûd, Adil Mürşid vd. Beyrut: Müessesetü'r-Risâle, 2001.
• Beyhakî, Ahmed b. el-Hüseyn b. Ali b. Mûsâ el-Husreverdî el-Horasânî Ebû Bekir el-Beyhakî, e's-Süneni'l-Kübrâ Haydarâbâd: Dâiratü'l-Ma'ârifi'l-Osmâniyye, 1344,
• Beyhakî, Ahmed b. el-Hüseyn b. Ali b. Mûsâ el-Husreverdî el-Horasânî Ebû Bekir el-Beyhakî, Delâilü'n-nübüvve, Thk. Abdulmûti kalaci, Beyrut: Darü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1405.
• Buhârî, Muhammed b. ?smâîl el-kûfî, es-Sahîh, Thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-Nâsır, Riyad: Dâru Tavki'n-Necât, 1422.
• Cessâs, Ahmet b. Ali Ebû Bekir er-Râzî el-Cessâs el-Hanefî, Ahkamü'l-Kurân, thk. Muhammed Sâdık KemhavÎ, Beyrut: Dâru İhyâi't-Turâsi’l-Arabi, 1405.
• Ebû Dâvud, Süleyman b. Eş’as es-Sicistânî, (ö. 275/888 ) es-Sünen, thk. Şuayb el-Arnaûd, Muhammed Kâmil Karabelli, Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, Birinci Baskı, ysz 1403.
• Ebû Ubeyd, el-Kâsım b. Sellâm, b. Miskîn el-Herevî, Garîbü’l-hadîs, Thk. Hüseyin Muhammed Şeref, Kahire: el-Hey'etu'l-Âmme lişu'ni'l-Metâbi'il-Emîriyye, 1984.
• Ebû Ya‘lâ, Ahmed b. Alî b. el-Müsennâ et-Temîmî el-Mevsılî. el-Müsned. Dımeşk: Dâru’l-Me’mûn, 1404.
• Ezherî, ebû mansûr muhammed b. Ahmed b. Ezher el-ezherî el-herevî, Tehzîbü’l-luğa, Thk. Muhammed Avad Mur'ib. Beyrut: Daru ihyâi't-turasi'l-arabi, 2001.
• Hâris b. Ebû üsâme, Ebû Muhammed el-Hâris b. Muhammed b. Dâhir (Ebî Üsâme) et-Temîmî, Buğyetü’l-bâhis an zevâʾidi Müsnedi’l-Hâris, intikâ: Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Ebî Bekr el-Heysemî, Thk. Hüseyn el-Bekiri, Medîne: Merkezu hidmeti's-Sünneti ve's-Sîrati'n-Nebeviyye, 1992.
• Hattâbî, Ebû Süleyman Hamd b. Muhammed b. İbrâhim b. el-Hattâb el-Büstî el-M’arûf bi’l-Hattâbî, Aʿlâmü(İʿlâmü)’l-hadîs fî şerhi Sahîhi’l-Buhârî, Thk.muhammed b.sâ b. Abdulrahman êl Suud, Suudi: Câmi'atü Ümi'l-Kurâ, Merkezü'l Buhusi'l İlmiyye, 1409.