“Araçsal Akıl” ve “Yaş Ayrımcılığı” Kavramları Çerçevesinde Yaşlanma Karşıtı Uygulamalar: Cennete Yakın Filminin İncelenmesi

Yıl 2025, Cilt: 28 Sayı: 2, 171 - 203, 29.10.2025

Tuba Sütlüoğlu , Mert Ersözlü

https://doi.org/10.18490/sosars.1813095

Öz

Araştırma, yaşlanma karşıtı uygulamaları, modern paradigmanın yaslandığı rasyonellik eğilimi üzerinden irdeler. Bu amaçla, bilimkurgu türündeki Cennete Yakın (Paradise, 2023) filmi analiz edilmiştir. Cennete Yakın, AEON isimli bir ilaç şirketinin, insanların ömürlerinin bir bölümünü para karşılığı alıp zenginlere satmasını konu edinir. Hikâye, başarılı bir şirket çalışanının, borcu karşısında eşinin ömründen otuz sekiz yıl vermeye zorlanması ve çalıştığı şirketin karanlık tarafıyla yüzleşmesi etrafında gelişir. Film, bu makalede, araçsal aklın; rasyonalitenin; pozitivizmin; evrensellik ve tamlık varsayımının, yaşa ve yaşlılığa yüklenen olumsuz anlamları ve yaş ayrımcılığını besleme potansiyeli etrafında değerlendirilir. Nitekim, yaş ayrımcılığı, yaşlılara yönelik ön yargılara işaret ederken diğer taraftan yaşlanmayı yalnızca bedensel deformasyona indirgeyen, böylece yaşlanmayla birlikte kazanılan ruhsal olgunluk hâlini dışarıda bırakan bir bakış açısını da içerir. Bu bakış, Bauman’ın altını çizdiği anlamda, kendini ideal ve kusursuz bir yaşamın planı olarak tanımlayan modern kültüre ve bu kültürle ilintili bir sosyal mühendislik anlayışına işaret eder. Çalışmada, nitel araştırma yöntemlerinden belge analizi tekniği kullanılmıştır. Analizin ortaya çıkardığı temalar, davranışların sonuçları üzerine etik ve ahlâki bir değerlendirme yapma veya yapmama eğilimleriyle belirginleşen, Weber’in “amaçsal rasyonel eylem” ve “değerle ilişkili rasyonel eylem” şeklinde ifade ettiği iki davranış tipini betimler. İlk davranış, zenginleri hep genç kalmaya, yoksulları ise fırsatlarla dolu yeni bir hayata götüren seçimlerle görünür kılınırken; “güç”, “fayda”, “kâr”, “hedef”, “para” gibi sözcükler etrafında meşrulaştırılır. İkinci davranış ise, seçimlerin sonuçlarına yönelik yapılan ahlâki sorgulamalarda karşılık bulur; “dürüstlük”, “umut”, “aşk” ve “vicdan” gibi sözcüklerle ilişkilendirilir. Böylece film, hangi kimliklerin nasıl temsil edildiğinin, hangi davranışların onaylandığının ve hangi kavramların yaşamın dışına atıldığının sorgulanmasına imkân veren bir anlatı yapısı sunar.

Anahtar Kelimeler

Araçsal Akıl , Yaşlanma , Yaş Ayrımcılığı , Yaşlanma Karşıtı , Cennete Yakın , Film Analizi.

Kaynakça

• Adorno, T. ve Horkheimer, M. (2010). Aydınlanmanın diyalektiği (N. Ülner ve E. Öztarhan Karadoğan, Çev.). Kabalcı Yayınevi.
• Aksakal, Z. N. (2023). Semavi dinlerin kutsal kitaplarında ilahi bir karşılık olarak ölüm ve yaşam. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 12(5), 2992-3012. https://doi.org/10.15869/itobiad.1347052
• Alcor Life Extension Foundation (t.y.). What is cryonics? 25 Mart 2025 tarihinde https://www.alcor.org/what-is-cryonics/ adresinden erişildi.
• Ardelt, M. (2003). Empirical assessment of a three-dimensional wisdom scale. Research on Aging, 25(3), 275-324. https://doi.org/10.1177/0164027503025003004
• Arun, Ö., (2021). Rights violations and discriminatory practices against older adults during the COVID-19 agenda. Aging Studies Association Publications.
• Arun, Ö., & Pamuk, D. (2014). Kurumsal Bakım Sektöründe Ageism: Yaşlı Bakım Personelinin Yaşlanma ve Yaşlılığa İlişkin Ayrımcı Tutumlarının Nedenleri ve Müdahale Önerileri. Akdeniz İnsani Bilimler Dergisi, 4(2), 19-33. Aytaç, O. (2021). Sinemada yaşlılık temsillerine karşılaştırmalı bir bakış. Senex: Yaşlılık Çalışmaları Dergisi, 4(4), 40-50. https://doi.org/10.24876/senex.2021.30
• Bağce, H. E. (2019). Sunuş. H. E. Bağce (Ed.), Frankfurt okulu içinde (ss. 7-16). Doğu Batı Yayınları.
• Bauman, Z. (1997). Modernite ve holocaust (S. Sertabiboğlu, Çev.). Sarmal Yayınevi.
• Bauman, Z. (2011). Bireyselleşmiş toplum (Y. Alogan, Çev.). Ayrıntı Yayınları.
• Bauman, Z. (2012). Ölümlülük, ölümsüzlük ve diğer hayat stratejileri (N. Demirdöven, Çev.). Ayrıntı Yayınları.
• Bektaş, O. E. (2017). Postmodern dünyada yaşlı olmak. Yaşlı Sorunları Araştırma Dergisi. 10(2), 9-18. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/339083
• Ben-Harush, A., Shiovitz-Ezra, S., Doron, I., Alon, S., Leibovitz, A., Golander, H., Haron, Y., & Ayalon, L. (2017). Ageism among physicians, nurses, and social workers: Findings from a qualitative study. European Journal of Ageing, 14(1), 39–48. https://doi.org/10.1007/s10433-016-0389-9
• Besalel. Y. (2012, 10 Ekim). Yahudilikte ahiret inancı. Şalom Gazetesi. https://www.salom.com.tr/arsiv/haber/84391/yahudilikte-ahiret-inanci
• Bodner, E., Palgi, Y., & Wyman, M. F. (2018). Ageism in mental health assessment and treatment of older adults. In L. Ayalon & C. Tesch-Römer (Eds.), Contemporary perspectives on ageism. International perspectives on aging (Vol. 19, pp. 241–262). https://doi.org/10.1007/978-3-319-73820-8_15
• Braun, V., & Clarke V. (2012). Thematic analysis. In H. Cooper, P. M. Camic, D. L. Long, A. T. Panter, D. Rindskopf, & K. J. Sher (Eds), APA handbook of research methods in psychology, Vol. 2: Research designs: Quantitative, qualitative, neuropsychological, and biological (pp. 57-71). Washington, DC: American Psychological Association.
• Butler, R. N. (1969). Age-ism: Another form of bigotry. The gerontologist, 9(4), 243-246. https://doi.org/10.1093/geront/9.4_Part_1.243
• Butler, R. N. (1989). Dispelling ageism: the cross-cutting intervention. American Academy of Political and Social Sciences, 503(1), 138-147. https://doi. org/10.1177/0002716289503001011
• Calasanti, T. (2020). Brown slime, the silver tsunami, and apocalyptic demography: The importance of ageism and age relations. Social Currents, 7(3), 195–211. https://doi.org/10.1177/2329496520912736
• Cevizci, A. (2001). On yedinci yüzyıl felsefesi tarihi. Asa Kitabevi.
• Coupland, J. (2009). Discourse, identity and change in mid-to-late life: interdisciplinary perspectives on language and ageing. Ageing and Society, 29, pp 849-861 https://doi.org/10.1017/S0144686X09008800
• Çayır, K. (2012). “Yaşçılık/Yaşa Dayalı Ayrımcılık”. K. Çayır ve M. Ayan Ceyhan (Der.). Ayrımcılık Çok Boyutlu Yaklaşımlar içinde (s. 163-175.), İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Çelik, Ö. (2017, 15 Eylül). Kopernik Devrimi: Güneş Merkezli Evren Teorisi ve Sonrasında, Dünya’ya Bakışımız Nasıl Değişti? Evrim Ağacı. 10 Aralık 2023 tarihinde https://evrimagaci.org/kopernik-devrimi-gunes-merkezli-evren-teorisi-ve-sonrasinda-dunyaya-bakisimiz-nasil-degisti-5226 adresinden erişildi.
• Çiğdem, A. (1997). Aydınlanma düşüncesi. İletişim Yayınları.
• Demir, Ö. (2012). Bilim felsefesi (5. Baskı). Sentez Yayıncılık.
• Dennis, H., & Thomas, K. (2007). Ageism in the Workplace. Generations: Journal of the American Society on Aging, 31(1), 84–89. https://www.jstor.org/stable/26555516
• Denzin, N. K. (1991). Images of postmodern society: Social theory and contemporary cinema. SAGE Publications.
• Denzin, N. K. (1992). Symbolic interactionism and cultural studies: The politics of interpretation. Wiley-Blackwell.
• Denzin, N.K. (2004). Reading film: Using photos and video as social science material. U. Flick, E. von Kardorff, and I. Steinke (Eds.), A Companion to Qualitative Research içinde (ss. 234-247). SAGE Publications.
• Diken, B., & Laustsen, C. B. (2011). Filmlerle sosyoloji (2. Basım). Metis Yayınları.
• Dünya Sağlık Örgütü [World Health Organization]. (2021). Global Ageism Report. World Health Organization.
• Ergur, A. (2011). Kültürün önemi. A. Ergur & E. Gökalp (Ed.), Kültür sosyolojisi içinde (ss. 2-23). Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayınları.
• Gallo, V. (2019). Ageism in nursing education: A review of the literature. Teaching and Learning in Nursing, 14(3), 208–215. https://doi.org/10.1016/j.teln.2019.04.004
• Gendron, T. L., Welleford, E. A., Inker, J., & White, J. T. (2016). The language of ageism: Why we need to use words carefully. The Gerontologist, 56(6), 997-1006. https://doi.org/10.1093/geront/gnv066
• Gordon, S., & Gonzales, E. (2025). Ageism in the Family. Journal of Gerontological Social Work, 68(3), 297–303. https://doi.org/10.1080/01634372.2025.2452934
• Guba, E. G. (1981). Criteria for assessing the trustworthiness of naturalistic inquiries. ECTJ, 29(2), 75-91. https://doi.org/10.1007/BF02766777 Güvenç, E. (2023). Felsefi perspektiften yaşlılık dönemi. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 3(47), 79-105. https://doi.org/10.61904/ sbe.1285539 Hall, S. (1994). İdeolojinin yeniden keşfi: Medya çalışmalarında baskı altında tutulanın geri dönüşü. M. Küçük (Der.), Medya, İktidar, İdeoloji içinde (ss. 57-103). Ark Yayınevi.
• Hamilton, P. (1995). The enlightenment and the birth of social science. S. Hall ve B. Gieben (Ed.), Formations of Modernity içinde (s. 18-69). Polity Press in association with The Open University.
• International Society of Aesthetic Plastic Surgery. (2025, 19 Haziran). Küresel Araştırma 2024: Tam rapor ve basın bültenleri. ISAPS. https://www-isaps-org.translate.goog/discover/about-isaps/global-statistics/global-survey-2024-full-report-and-press-releases/?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=tr&_x_tr_hl=tr&_x_tr_pto=tc
• Kakar, Z. U. H., Rasheed, R., Rashid, A., & Akhter, S. (2023). Criteria for assessing and ensuring the trustworthiness in qualitative research. International Journal of Business Reflections, 4(2), 150-173. https://doi.org/10.56249/ijbr.03.01.44
• Katırcıoğlu, S. F., & Keskin, H. A., (2023). Ksenotransplantasyon, Ankara Eğitim ve Araştırma Hastanesi Tıp Dergisi, 56(1), 42-47. 10.20492/aeahtd.1270551
• Kıral, B. (2020). Nitel bir veri analizi yöntemi olarak doküman analizi. Siirt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 8(15), 170-189. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1156348
• Kızgut, R. (2024). Eskiçağ tarihinde tartışmalı bir dini karakter: Judas Iscariot. Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi, 16(30), 402-419. 10.38155/ksbd.1419949
• Kunz, B. (2023). Cennete Yakın [Film]. Almanya: Netflix. 3 Mart 2025 tarihinde https://www.hdfilmizle.to/cennete-yakin-izle/ adresinden erişildi.
• Kutsal Kitap. (t.y.). 1. Korintliler 15. 5 Mayıs 2025 tarihinde https://kutsalkitap.info.tr/?q=1Ko.15 adresinden erişildi.
• Loos, E., & Ivan, L. (2018). Visual ageism in the media. In L. Ayalon & C. Tesch-Römer (Eds.), Contemporary perspectives on ageism. International perspectives on aging (Vol. 19, pp. 163–176). https://doi.org/10.1007/978-3-319-73820-8_15
• Lincoln, Y. S., & Guba, E. G. (1985). Naturalistic inquiry. Sage Publications.
• Marshall, G. (1999). Sosyoloji sözlüğü (O. Akınhay & D. Kömürcü, Çev.). Bilim ve Sanat Yayınevi.
• Meral, Y. (2020). Tevrat’ta ahiret ve diriliş inancı neden zikredilmedi? Yahudi düşünürlerin gerekçeleri ve Kur’an’ın tanıklığı. İslâmî Araştırmalar Dergisi, 31(1), 1-17. https://www.islamiarastirmalar.com/wp-content/uploads/2023/12/1-4.pdf
• Merriam-Webster. (t.y.). Positivism (Açıklama 1a). Merriam-Webster dictionary içinde. 10 Mart 2025 tarihinde https://www.merriam-webster.com/dictionary/positivism adresinden erişildi.
• Nisbet, L. (2021). Yaşlılara yönelik hak ihlâllerinin sosyal medyaya yansımaları. Senex: Yaşlılık Çalışmaları Dergisi, 5(2), 60-85. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2326693
• Ritzer, G. (2014). Klasik sosyoloji kuramları (H. Hülür, Çev.). De Ki Yayınları.
• Sağır, A. (2024). Bathing the dead, the dirty work: Stigmatization of gassals in modern Türkiye. Sociological Perspectives, 67(1-3), 42-63. https://doi.org/10.1177/07311214241242069
• Simmel, G. (2014). Paranın felsefesi (Y. Alogan & Ö. Didem Aydın, Çev.). İthaki.
• Smith, P. (2001). Kültürel kuram (S. Güzelsarı & İ. Gündoğdu, Çev.). Babil Yayınları.
• Smith, S., Pieper, K., & Chouti, M. (2018). Still rare, still ridiculed: Portrayals of senior characters on screen: Popular films from 2015 and 2016. https://annenberg.usc.edu/sites/default/files/2023/04/28/Still%20Rare%20Still%20Ridiculed%20Final%20Report%20January%202018.pdf(open in a new window)
• Sullivan, D. (2025, 16 Temmuz). Radical life extension fund launches in Singapure. Longevity.Technology. https://longevity.technology/news/radical-life-extension-fund-launches-in-singapore/
• Stypinska, J. (2023). AI ageism: A critical roadmap for studying age discrimination and exclusion in digitalized societies. AI & Society, 38(2), 665-677. https://doi.org/10.1007/s00146-022-01553-5
• Timurturkan, M., & Demez, G. (2018). Bir toplumsal iktidar alanı olarak beden ve "yaşlanan bedenin yeniden inşası". Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 5(2), 441-456. https://doi.org/10.30798/makuiibf.402090
• Turgut, B. H. (2021). Narayama Türküsü (Bushi-Ko) filmi üzerinden yaşlanmanın sosyo-kültürel izdüşümü. Senex: Yaşlılık Çalışmaları Dergisi, 4(4), 51-64. https://doi.org/10.24876/senex.2021.31
• Turner, B. S. (Ed.). (2020). Sosyoloji sözlüğü. (K. Akbaş & A. Beyaz, Çev. Ed.). Pinhan Yayıncılık.
• Ünal, A. (2017). Yahudi geleneğinde kadının yaratılışı ve Lilit efsanesi, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 17(2), 103-115. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/395651
• Ünal, B. (2025). Ani̇mede yaşlı kadinlar ve yaşlılık: Miyazaki̇ filmleri. Etkileşim: Academic Journal of Uskudar University Faculty of Communication, 8(15), 252–281. https://doi.org/10.32739/etkilesim.2025.8.15.291
• Varoufakis, Y. (2023). Başka bir şimdi: alternatif bugünle yüzleşmek (E. Kayurtar, Çev.). Epsilon Yayınevi.
• Wangler, J., & Jansky, M. (2023). Media portrayal of old age and its effects on attitudes in older people: findings from a series of studies. Humanities and Social Sciences Communications, 10(1), 1-9. https://doi.org/10.1057/s41599-023-01671-5
• Weber, M. (1998). Sosyoloji yazıları (2. Baskı) (T. Parla, Çev.). İletişim Yayınları.
• Weber, M. (2004). Sosyolojinin temel kavramları ve meslek olarak ilim (M. Beyaztaş, Der. & Çev.). Efkâr Yayınları.
• Weber, M. (2023). Ekonomi ve toplum (L. Boyacı, Çev.) (Cilt 1). Runik Kitap.
• Wedel, P. (2019). Kriyoniks: İkinci Yaşam Umudu. [Film]. Tayland: Netflix. 24 Temmuz 2024 tarihinde https://www.netflix.com/tr/title/81072979 adresinden erişildi.
• Yıldırım, A., ve Şimşek, H. (2008). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri (6.Baskı). Seçkin Yayıncılık.
• Yumul, A. (2012), “Ötekiliği Bedenlere Kaydetmek”, Ayrımcılık Çok Boyutlu Yaklaşımlar Çayır K., Ayan Ceyhan M., (Ed.), İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları, 89-96.