DOĞU İLE BATI ARASINDA BİR TÜRK FİLOZOFU: AHMED MİDHAT EFENDİ’NİN HAYATI VE BİLİMSEL/FELSEFÎ DÜŞÜNCELERİ ÜZERİNE

Yıl 2013, Sayı: 56, 191 - 216, 12.07.2013

Cem Doğan

Öz

Bir entelektüel olarak Ahmed Midhat ismi, son dönem Osmanlı entelijansiyasından
ciddi bir kopuşu temsil eder. Zira Ahmed Midhat Efendi, Tanzimat Dönemi’nden beri devlet
adamlarınca ve aydınlarca üzerinde yoğun bir düşünsel mesai harcanan “bu devlet
nasıl kurtulur?” sorusunu aşabilmiştir. Batılı anlamda felsefi düşünüşü ilk kez kavrayan
ve Batının bilimsel ve felsefi sorunsalları üzerine kafa yoran bir düşünür olma özelliği
gösteren Midhat, renkli ve değişken bir fikir dünyasına sahip olmuştur. Bu yazı kapsamında,
Ahmet Midhat Efendi’nin fikirleri, gazetecilik hayatı, bilimsel ve felsefi yazıları
ile dönemin bilimsel tartışmalarında bulunduğu noktanın önemi üzerine genel bir değerlendirmeye
gidilecektir.

Anahtar Kelimeler

Tanzimat Dönemi, Ahmed Midhat Efendi, Geç Dönem Osmanlı Entelijansiyası, Materyalizm, Darwinizm.

Kaynakça

• Adıvar, A. A. (1951). Interaction of Islamic and Western Thought in Turkey. Near Eastern culture and society a symposium on the meeting of east and west (Ed: T. Cuyler Young). Princeton University Press.
• Adıvar, Adnan A. (1970). Osmanlı Türklerinde ilim. İstanbul: Remzi Kitabevi. Ahmed Midhat Efendi. (1293). Menfa. İstanbul: Kırk Ambar Matbaası. Ahmed Midhat Efendi. (Tarihsiz). Jön Türk (haz: İlhan Bahar). İstanbul: Kum Saati Yayın ve Dağıtım.
• Ahmed Midhat. (1288a). İlim ile fenn. Dağarcık, 1(1).
• Ahmed Midhat. (1288b). Velâdet. Dağarcık, 1(2).
• Ahmed Midhat. (1288c). Duvardan bir sadâ. Dağarcık, 1(4).
• Ahmed Midhat. (1288d). İnsan: dünyada insanın zuhûru. Dağarcık, 1(4).
• Ahmed Midhat. (1288e). Hayvanâtın hissi. Dağarcık, 1(9).
• Ahmed Midhat. (1288f). İnsan tenha büyüse ne olur? Dağarcık, 1(10).
• Ahmed Midhat. (1288g). Kürre-i arzın fen nazarında keyfiyyet-i teşkili. Dağarcık, 1(9).
• Ahmed Midhat. (1304). Beşir Fu’ad. İstanbul: Tercüman-ı Hakikat Matbaası.
• Ahmed Midhat. (1308). Ben neyim? hikmet-i maddîyyeye müdafaa. İstanbul: Tercüman-ı Hakikat Matbaası.
• Ahmet Midhat. (1299). Kâ’inât. İstanbul: Kırkanbar Matbaası.
• Ahmet Midhat Efendi. (2011). Fatma Aliye bir Osmanlı kadın yazarın doğuşu (Osmanlıcadan çev: Bedia Ermat). İstanbul: Sel Yayıncılık.
• Akgün, M. (1988). Materyalizmin Türkiye’ye girişi ve ilk etkileri. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Akgün, M. (1999). 1839-1920 yılları arasında Türk fikir dünyası’nda temsil edilen iki felsefi akım: rasyonalizm ve materyalizm, Osmanlı (cilt: 7/ Düşünce & ed: Güler Eren), Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Akgün, M. (2007). Türkiye’de klasik materyalizmin eleştirileri. Ankara: Elis Yayınları. Alaaddin, İ. (1927). Ahmed Midhat Efendi. İstanbul: Sebat Matbaası.
• Baydar, M. (1954). Ahmet Mithat Efendi, hayatı sanatı eserleri. İstanbul: Varlık Yayınları. Belge, M. (2007). Türk edebiyatında ‘doğu-batı sorunsalı. Türk Edebiyatı Tarihi 3 (ed: Talât Sait Halman v.d.), İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Berkes, N. (1998). The development of secularism in Turkey. Londra: Hurst&Company. Bolay, S. H. (2002). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türk düşünce tarihi. Türkler (cilt: 14&ed: Hasan Celal Güzel v.d.), Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Cankara, M. (2004). Ahmet Mithat Efendi ve Beşir Fuat’a göre gerçekçilik. Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Ankara: Bilkent Üniversitesi, Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Edebiyatı Bölümü.
• Dayanç, M. (2007). Ahmet Midhat Efendi’nin Türklüğe dair isimli önemli bir konferansı. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 8(1).
• Demir, R. (2007). Philosophia Ottomanica Osmanlı İmparatorluğu Döneminde Türk felsefesi. Yeni felsefe (cilt: 3), Ankara: Lotus Yayınları.
• Devellioğlu, F. (1998). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat (15. Baskı&yay. haz: Aydın Sami Güneyçal), Ankara, Aydın Kitabevi Yayınları.
• Dino, G. (1954). Tanzimat’tan sonra edebiyatta gerçekçiliğe doğru (Birinci Kısım). Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları.
• Doğan, A. (2006). Osmanlı aydınları ve sosyal darwinizm. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Draper, J. M. (1313). Nizâ-ı İlm-ü Din: İslam ve Ulûm (Çev: Ahmed Midhat Efendi). Dersaâdet: Tercüman-ı Hakikat Matbaası.
• Findley, C. V. (1999). Ahmed Midhat Efendi Avrupa’da (Çev: Ayşen Anadol), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Göçek, F. M. (1996). Rise of The Bourgeoisie, Demise of Empire Ottoman Westernization and social change, New York: Oxford University Press.
• Hanioğlu, M. Ş. (1982). Genesis of the young Turk revolution of 1908. The Journal of Ottoman Studies, sayı: 3, İstanbul.
• Hanioğlu, M. Ş. (1995). The young Turks in opposition. Oxford&New York: Oxford University Press.
• Işık, İ. (2002). Türkiye yazarlar ansiklopedisi (2. Baskı), Ankara: Elvan Yayınları. Işık, İ. (2006). Resimli ve metin örnekli Türkiye edebiyatçılar ve kültür adamları ansiklopedisi (cilt: 1-A). Ankara: Elvan Yayınları.
• İhsanoğlu, E. ve Aydüz, S. (2002). Ottoman science and education in the modern age The Turks (vol: 4, ed: Hasan Celal Güzel v.d.), Ankara: Yeni Türkiye Publications. İnalcık, H. (2004). Osmanlı İmparatorluğu Klâsik Çağ (1300-1600), (Çev: Ruşen Sezer), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Kaynardağ, A. (1983). Türkiye’de felsefenin evrimi. Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi (cilt: 3). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Köprülü, M. F. (1986). Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluşu. İstanbul: Ötüken Yayınları. Lewis, B. (1968). The emergence of modern Turkey (2. Edition). Oxford: Oxford University Press.
• Mac Farlane, C. (1850). Turkey and its destiny: The result of journeys made in 1847 and 1848 to examine into the state of that country (vol: II), London: John Murray.
• Mardin, Ş. (1985). Tanzimat ve aydınlar. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye ansiklopedisi (cilt: 1). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Necatigil, B. (1978). Edebiyatımızda isimler sözlüğü. İstanbul: Varlık Yayınları.
• Nezihi, S. (1325). Bizde romancılık ve romanlar: Ahmed Midhat Efendi, mesleği, âsâr-ı mesâisi, romanları. Resimli kitap, 2(2).
• Okay, M. O. (1989). Ahmed Midhat Efendi. T.D.V İslâm ansiklopedisi (cilt: 2). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Okay, O. (2002). An exploration into ıntellectual life during the period of westernization.
• History of the Ottoman State, society & civilisation (vol: 2), (ed: Ekmeleddin İhsanoğlu). İstanbul: IRCICA.
• Okay, O. (2008). Batı medeniyeti karşısında Ahmed Midhat Efendi. İstanbul: Dergâh Yayınları. Onaran, B. (2006). Ahmet Mithat Efendi. Modern Türkiye’de siyasi düşünce Cumhuriyet’e devreden düşünce mirası: Tanzimat ve Meşrutiyet’in birikimi. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Ortaylı, İ. (2008). İmparatorluğun en uzun yüzyılı. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Öner, N. (1958). Tanzimattan sonra Türkiye’de ilim ve mantık anlayışı II. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7(1).
• Rado, Ş. (1986). Ahmet Mithat Efendi. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Sevük, İ. H. (1955). İsmail Habib Sevük’ün Sözleri. Bir Jübilenin İntıba’ları Ahmed Midhat’ı anıyoruz! (haz: Hakkı Tarık Us), İstanbul: Vakit Gazetesi Matbaası.
• Şahabettin, C. (1964). Ahmet Mithat’ın eserleri. İdeal gazeteci, efendi babamız Ahmet Mithat (haz: M. Süleyman Çapanoğlu). İstanbul: Gazeteciler Cemiyeti Yayını.
• Şeref, A. (1328). Ahmed Midhat Efendi. Tarih-i Osmanî encümeni mecmuası, 3(18). Tanpınar, A. H. (2010). XIX. asır Türk edebiyatı tarihi (7. Baskı yay. haz: Abdullah Uçman). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Ülken, H. Z. (1938). İlim bitaraf mıdır? İnsan: aylık fikir ve sanat mecmuası, 1(6). İstanbul.
• Verlaine, P. (1891). II pleure dans mon coeur. Choix de poésies. Paris: Bibliothèque- Charpentier.
• Yıldız, S. (2006). Tanzimat dönemi edebiyatı (2. Baskı). Ankara: Nobel Yayınları.