TÜRKÇEDE GEREKLİLİK İFADESİNİN KİP HÜVİYETİ KAZANMADAN ÖNCEKİ GELİŞİM SÜRECİ

Yıl 2017, Sayı: 72, 337 - 355, 25.12.2017

Şahap Bulak

Öz

Fiil kök ve gövdelerinde soyut olarak ifade edilen kılış, oluş veya durum, şekil ve zaman unsuru ile kişi unsuru alarak somut hale gelir. Somut hale gelen fiil aynı zamanda çekimli fiil olur. Çekimli fiillerde şekil ve zaman unsuru, kelime, ek veya ek alan kelimeden; kişi unsuru ise, kişi zamirleri veya kişi eklerinden oluşur. Türkiye Türkçesinde şekil ve zaman ifade eden duyulan geçmiş zaman, görülen geçmiş zaman, şimdiki zaman, geniş zaman ve gelecek zaman olmak üzere beş bildirme kipi; sadece şekil ifade eden emir kipi, istek kipi, şart kipi ve gereklilik kipi olmak üzere dört tasarlama kipi mevcuttur. Tarihî gelişim süreçlerine bakıldığında bu kiplerden uzun süre kişi unsuruna bağlanmadan kullanıldığı için en geç kip hüviyeti kazanan kip gereklilik kipidir. Bu çalışmada Türkçenin yazılı kaynaklarla takip edilebildiği ilk döneminden kip hüviyeti kazandığı döneme kadar gereklilik ifadesinde kullanılan yapılar incelenmiştir. Öncelikle Türkçenin tarihî yazı dilleri olan Eski Uygur Türkçesi, Karahanlı Türkçesi, Harezm Türkçesi, Kıpçak Türkçesi, Çağatay Türkçesi ve Eski Anadolu Türkçesinde gereklilik ifadesinde kullanılan yapılar tespit edilmiştir. Daha sonra bu yapılar söz konusu tarihî yazı dillerine ait metinlerden alınan örneklerle açıklanmıştır. Ayrıca her yazı dilinde gereklilik
ifadesinde kullanılan yapılar, diğer tarihî yazı dillerinde kullanılan şekilleri ile benzer ve farklı yönleri bakımından karşılaştırılmış, varsa çağdaş yazı dillerindeki kalıntıları hakkında bilgi verilmiştir. Böylece gereklilik kipinin tarihî yazı dillerindeki ifade seyri verilerek bu kipin kip hüviyeti kazanmadan önceki gelişim süreci mercek altına alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türkçe, Tarihî Yazı Dilleri, Fiil Çekimi, Kipler, Türkçe, Tarihî Yazı Dilleri, Fiil Çekimi, Kipler,, Tasarlama Kipleri, Gereklilik Kipi

Kaynakça

• Akkuş, M. (1995). Kitab-ı gunya, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arat, R. R. (1947). Kutadgu bilig I, metin. İstanbul.
• Arat, R. R. (1959). Yusuf Has Hacib-Kutadgu bilig II, tercüme” Ankara.
• Argunşah, M. (2014). Çağatay Türkçesi, İstanbul: Kesit Yayınları.
• Arıkan, İ. (2006). Ermeni harfleriyle yazılmış Kıpçakça zebur (metin-dizin), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Gaziantep.
• Ata A. (1997a). Kısasü’l enbiyâ I (giriş-metin-inceleme), Ankara: Türk Dil Kurumu Ya- yınları.
• ATAA. (1997b). Kısasü’l enbiyâ II (dizin-sözlük), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bulak, Ş. (2011). Tarihî ve çağdaş Türk yazı dillerinde şart kipi”Selçuk Üniversitesi Tür- kiyat Araştırmaları Dergisi, 30, s.71-98.
• Bulak, Ş. (2017a). Karşılaştırmalı tarihî Türk yazı dilleri grameri –fiil çekimi-, İstanbul: Kesit Yayınları.
• Bulak, Ş. (2017b). Tarihî Türk yazı dillerinde şimdiki zaman, Siirt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9, s.223-258.
• Bulak, Ş. (2017c). Tarihî Türk yazı dillerinde fiil çekiminde kişi unsuru, Sosyal Bilimler Dergisi, 4(13), s. 243-271.
• Chirli, N. (2003). Ermeni Kıpçakça dualar kitabı-alġış bitigi, Haarlem: SOTA Yayınları.
• Çağatay, S. (1963). Türk lehçeleri örnekleri, VIII. yüzyıldan XIII. yüzyıla kadar yazı dili, Anka- ra: Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları.
• Dilçin, C. (1991). Hoca Mes’ud, süheyl ü nevbahar, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Ya- yını
• Eckmann, J. (1995). Nehcü’l-ferâdis I-II, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, (Yayımla- yanlar: Semih Tezcan-Hamza Zülfikar).
• Eckmann, J. (2009). Çağatayca el kitabı, İstanbul: (Çev. Günay Karaağaç), Kesit Yayın- ları.
• Eraslan, K. (1996). Ali Şîr Nevâyî, nesâyimü’l- maḥabbe min şemâyimi’l-fütüvve, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2014). Kutadgu bilig grameri -fiil-, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ergin, M. (1958). Dede korkut kitabı I, İstanbul.
• Ergin, M. (1963). Dede korkut kitabı II, İstanbul.
• Ergin, M. (1993). Türk dil bilgisi, İstanbul: Bayrak Yayınları.
• Ergin, M. (2009). Dede korkut kitabı 2 (indeks-gramer), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayın- ları.
• Ergin, M. (1980). Kadı Burhaneddin divanı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fa- kültesi Yayınları.
• Ertaylan, İ. H. (1960). Lütfî divanı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Ya- yınları, No. 863.
• Gabain, A. Von (1938a) Biriefe der uigrischen hüen-tsang-bio-graphie, SBAW, Phil.-hist. Kl., 29, s. 371-415.
• Gabain, A. Von (2007). Eski Türkçenin grameri, Ankara: (Çev. Mehmet Akalın) Türk Dil Kurumu Yayınları, 5. Baskı.
• Gülsevin, G. (1983). Kırk vezir hikâyeleri, Ankara: Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Türk Dili Bölümü Bitirme Tezi.
• Gülsevin, G. (1989). Ahmed-i Dâ'î, miftâhu'l-cenne (metin-dil özellikleri dizin),Yayımlan- mamış Doktora Tezi, İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya.
• Gülsevin, G. (1997). Eski Anadolu Türkçesinde ekler, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayın- ları.
• Gülsevin, G., Boz, E. (2013). Eski Anadolu Türkçesi, Ankara: Gazi Kitabevi.
• Güner, G. (2013). Kıpçak Türkçesi grameri, İstanbul: Kesit Yayınları.
• Güvenç, L. (2013). Ermeni harfli Kıpçak Türkçesi metinlerinde -mAlI ekinin kullanılışı- na dair. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literatu- re and History of Turkish or Turkic, 8(9), s. 1613-1623.
• Hacıeminoğlu, N. (1997). Harezm Türkçesi ve grameri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, Ankara.
• Hamilton, J. R. (1998). İyi ve kötü prens öyküsü, (Çev.: Vedat Köken), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ilmınskı, N. (1857). Baber-nameh, Kazan. İsen, M., Kurnaz, C. (1990). Şeyhi divanı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karamanlıoğlu, A. F. (1994). Kıpçak Türkçesi grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Ya- yınları.
• Türk Dil Kurumu (2006) Karşılaştırmalı Türk lehçeleri grameri I -fiil- basit çekim, An- kara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kasapoğlu, Ç.H. (2012). Ermeni harfli Kıpçak Türkçesi. Dil Araştırmaları, 10, s.17-81.
• Kaya, Ö. (1996). Alî Şîr Nevâyî, fevâidü’l-kiber, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kocaman, A. (1981). Türkçede kip olgusu üzerine görüşler. TDAY Belleten, s. 81-85.
• Koraş, H. (2006). Günümüz Türk lehçelerinde gereklilik. Sosyal Bilimler Enstitüsü Der- gisi, 20, s.131-141.
• Koraş, H. (2005). Türkiye Türkçesinde gereklilik, Türklük Bilimi Araştırmaları (TÜ- BAR), 17, s. 135-154.
• Korkmaz, Z. (2003). Türkiye Türkçesi grameri (şekil bilgisi), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Mansuroğlu, M. (1953). Türkçede -gU ekinin fonksiyonları. Türkiyat Mecmuası, X, s. 347-350.
• Müller, F.W.K., A. von Gabain (1946). Uigurica IV-B, C, D, Uygurca üç hikâye, (Çev.: S. Himran), İstanbul.
• Müller, W.K. (Herausgegeben von A. von GABAİN) (1931). Uigurica IV, SBAW, Phil.- hist. Kl., 24, s. 675-727.
• Nevâ’î külliyât, El yazması, Topkapı Sarayı Kütp., Revan 808. I Levend, s. 130-142; Karatay, s. 105-106, No. 2298.
• Orkun, H. N. (1940). Prens klayanamkara ve papamkara hikâyesinin Uygurcası, İstan- bul.
• Özdemir, E. (1968). Türkçede fiillerin çekimlenişine toplu bir bakış. TDAY Belleten - 1967, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özmen, M. (2010). Gerek, gerekmek ve gereklilik çekimleri üzerine. Türk Dili Üzerine Makaleler, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Özmen, M. (2017). Ahmed-i Dâî divan, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Rachmatı, R. (1936). Türkische turfan-texte VII, mit sino-logischen Anmerkungen von Dr. W. Eberhard. ABAW, 12, s. 1-124+Xv Tafel.
• Radloff, W. (1911). Kuanşi-im pusar, Petersburg: Eine Türkische Übersetzung des 25. Kapitels der chinesischen Ausgabe des Saddharmapundârika, Bibliotheka Bud- dica, 14.
• Radloff, W., Malov, S.E. (1913). Suvarnaprabhâsa, (uig. Redaktion), Petersburg: Bibli- othec a Buddhica 17, 27.
• Şen, M. (1993). Gazi Zahirüddin Muhammed Babur, bâburname, İstanbul: Marmara Üni- versitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi. Şerefe’d’dîn ‘Alî Yezd’nin zafername adlı eserinin Çağatayca tercümesi, El yazması, Nu- ruosmaniye Kütphanesi No. 3268.
• TDK (2009). Tarama sözlüğü VII ekler. (3. Baskı), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, Ş. (1971b). Uygurca metinler I, kuanşi im pusar (ses işiten ilah) vap ḥua ki atlıġ nom çeçeki sudur (saddharmapundârika-sûtra), Erzurum.
• Tekin, Ş. (1992). Eski Türkçe, Türk dünyası el kitabı, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Tekin, T. (2003). Orhun Türkçesi grameri, İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 9.
• Tekin, T. (2010). Orhun yazıtları. (4. Baskı), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları,
• Toparlı R., Argunşah, M. (1987). Mu’înü’l-mürîd, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Toparlı, R. (1993). Ed-dürretü'l-mudiyye fi'l-lügati't-Türkiyye, Ankara: Türk Dil Kurumu Ya- yınları.
• Uğurlu, M. (1987). Münyetü'l-guzât,Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Üstünova, K. (2004). Dilek kiplerinde zaman kavramı. Türk Dili, 635 (LXXXVIII), Türk Dil Kurumu Yayınları, s.678-686.
• Yamada, N. (1972) Uigur documents of slaves and adopted sons. Memoirs of the Faculty of Letters Osaka University, XVI, s. 164-268+12.
• Yüksel, S. (1965) Mehmed, ışk-nâme, Ankara: Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları.
• Zieme P., Kara, G. (1978) Ein uigurisches totenbuch, Naropas Lehre in uigurischer Über- setzung, Budapest.