İSLAM MEZHEPLERİNDE İNSAN HÜRRİYETİ HAKKINDAKİ İLK TARTIŞMALARIN TEO-POLİTİK ELEŞTİRİSİ

Yıl 2021, Sayı: 88, 291 - 310, 26.12.2021

Mehmet Ödemiş

Öz

İrade ve eylem özgürlüğü, insan olmanın en ayırt edici niteliklerinden biri hatta birincisidir.
Zira akıl, irade, vicdan, duygu ve hayal gücü gibi tüm özellikler ya onun bir
sonucu ya da işlevselliğiyle anlam kazanan hasletlerdir. Bu bakımdan hürriyet meselesi,
insanın kendi hakkında düşünmeye başladığı çağlardan itibaren aktüelliğini korumaktadır.
İslam düşüncesinde ise bu konu doğal olarak teolojik bir zeminde tartışılmıştır.
Cebriyye, Kaderiyye ve ardından Mu‘tezile, insan özgürlüğünü merkeze alarak hareket eden
ilk teolojik akımlardır. Cebrî düşünce zuhur ettiği dönemin konjonktürel etkisiyle özgür
iradeyi yok sayan bir tavır almıştır. Buna göre iradî fiiller de dahil olmak üzere her şey
Allah tarafından yaratılmış ve belirlenmiştir. İnsanın kendi etkinlikleri üzerinde bir etkisi
yoktur. Kaderiyye, insanı sıradan bir organizmaya/bitkiye indirgeyen bu ifrat akıma açık
bir tepki ortaya koymuştur. Devamında sistematik bir mezhebe dönüşecek olan Mu‘tezile
ise insana hak ettiği ontolojik değeri verecek bir özgürlük teorisi geliştirmeye çalışmıştır.
Fakat yine aynı tarihsel konjonktüre bağlı olarak Mu‘tezilî özgürlük doktrini, zamanın
entelektüel ruhuna tutunamamış ve ciddi eleştirilere maruz kalmıştır. Gerek Cebriyye’nin
gerekse Mu‘tezile’nin irade hürriyeti hakkındaki düşüncelerinin teşekkülünde, dönemin
politik olaylarının etkisi açıktır. Doğrusu tarihin hiçbir döneminde hiçbir düşünce,
sosyolojik etkilerden bütünüyle bağımsız bir şekilde gelişmemiştir. Sosyolojiyi belirleyen en
önemli faktörlerden biriyse -özellikle hicri birinci asırda- siyaset olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, İrade Hürriyeti, Mezhep, Cebriyye, Mu‘tezile.

Kaynakça

• Ahmed, Ziauddin. “İslam’da Teolojinin Gelişimi”, Çev. Ahmet Ak-Talip Baycar, KSÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2008, C.12, s.185-208.
• Ammâra, Muhammed. Mu‘tezile ve İnsanın Özgürlüğü Sorunu, Çev. Vahdettin İnce, İstanbul: Ekin Yayınları, 1998.
• Arslan, Hulusi. “Mu’tezilî Düşüncede İlahî Fiil, İnsani Fiil Ayrımı ve Bu Ayrımın Temel Kriterleri”, Dinî Araştırmalar, 2003, S.16, Mayıs-Ağustos, s.55-73.
• Atay, Hüseyin. Ehl-i Sünnet ve Şia, Ankara: 1983.
• Aydın, Mehmet S. Din Felsefesi, İzmir: İİFVY, 1999.
• Aydın, Salih. İslam Düşüncesi II, İstanbul: Külliyat Yayınları, 2016.
• Bağdâdî, Abdulkâhir b. Tahir. Usûlu’d-dîn, İstanbul: Devlet Matbaası, 1346/1928.
• Biçer, Ramazan. İmam Mâtürîdî, İstanbul: Erdem Yayınları, 2018.
• Câbirî, Muhammed Âbid. Arap-İslam Aklının Oluşumu, Çev. İbrahim Akbaba, İstanbul: Kitabevi, 2001.
• Coşkun, İbrahim. “Mâtürîdî Düşüncede Allah-İnsan İlişkisi”, Hikmet Yurdu, 2009, C.2, S.4 Temmuz-Aralık, s.17-46.
• Cüleynid, Muhammed Seyyid. Kazıyyetü’l-hayr ve’ş-şer, Kahire: 2006.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn. el-İrşâd, Thk. Muhammed Yusuf Musa, Mısır: 1950.
• Düzgün, Şaban Ali. Kimliksiz Hakikatler, Ankara: Otto Yayınları, 2017.
• ______, Allah, Tabiat ve Tarih, Ankara: Otto Yayınları, 2016.
• Ebû Zehre, Muhammed. Târihü’l-mezâhibi’l-İslâmiyye, Kahire: Dârü’l-Fikri’l-Ârabî, th., 2 cilt.
• Erkol, Ahmet. “İslam Düşüncesinde Bir Okuma Örneği Olarak Cehm b. Safvan’ın Cebri Olduğu İddiasına Farklı Bir Yaklaşım”, EKEV Akademi Dergisi, 2003, Y.7, S.17, s.77-94.
• Esen, Muammer. Ehl-i Sünnet Kavramının Oluşum ve Gelişim Süreci, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2014.
• Ess, Josef Van. “Mu‘tezile İslam’ın Akılcı Yorumu-2”, Çev. Veysel Kasar, Harran Üniversitesi İlahiyat Fak. Dergisi, 2009, C.14, S.21, Ocak-Haziran, s.169-179.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve’htilâfül-musallîn, Thk. Helmut Ritter, Weisbaden: 1980.
• Evkuran, Mehmet. Sünni Paradigmayı Anlamak, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Evkuran, Mehmet. “Kelâm İlmi ve Yeniden Yapılanma Süreçleri”, Maarife, 2004, C.4, S.2, Güz, s.39-57.
• Frank, Richard M. “Klasik İslam Kelâmında Ahlaki Yükümlülük”, Çev. Fethi Kerim Kazanç, Din Felsefesi Açısından Mu‘tezile Gelen-ek-i II, Ed. Recep Alpyağıl, İstanbul: İz Yayıncılık, 2014.
• Groff, Peter S. İslamic Philosophy A-Z, Edinburgh: Edinburgh University Press, 2007.
• Güriz, Adnan. “İrade Hürriyeti 1”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 1965- 1966, C.22-23, S.1-4, s.635-673.
• Harpûtî, Abdüllatif. Kelâm Tarihi, Haz. Muammer Esen, Ankara: 2012.
• Işık, Kemal. “Mu‘tezile’nin İlk Kurucusu Vasıl b. Ata ve Büyük Günah Meselesi”, AÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1990, S.24, Eylül, s. 337-357.
• İbn Murtazâ, Ahmed b. Yahya el-Yemânî. Tabakâtü’l-Mu‘tezile, Thk. Susanna Dıwald Wilzer, Beyrut, 1987.
• ______, Kitâbü’l-Münye ve’l-Emel fî şerhi Kitâbü’l-Milel ve’n-Nihal, Thk. Thomas Walker Arnold, Haydarabad, 1898.
• İkbal, Muhammed. The Reconstruction of Religious Thought in İslam, Dodo Press, 1960.
• İzutsu, Toshihiko. Kur’an’da Allah ve İnsan, Çev. Süleyman Ateş, Ankara: Yeni Ufuklar Neşriyat, 1975.
• Kādî Abdulcebbâr. el-Muğnî fi ebvâbi't-tevhid ve'l-adl, Nşr. İbrahim Medkur-Taha Hüseyin, Kahire: 1963.
• Kādî Abdülcebbâr. el-Muhtasar fî usûli’d-dîn, Çev. Hulusi Arslan, İstanbul: Endülüs Yayınları, 2017.
• Kādî Abdülcebbâr. Şerhu’l-Usûli’l-hamse, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Yayınları, 2013.
• Keskin, Halife. İslam Düşüncesinde Kader, İstanbul: Beyan Yayınları, 1997.
• ______, Şia’da İnanç Esasları, İstanbul: Beyan Yayınları, 2000.
• Kummî, Ebû Câfer Muhammed b. Ali ibn Bâbeveyh. Risâletü’l-İ‘tikâdati’l-İmâmiyye, Çev. E. Ruhi Fığlalı, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1978.
• Kutlu, Sönmez. Türklerin İslamlaşma Sürecinde Mürcie ve Tesirleri, Ankara: TDV Yayınları, 2000.
• Malatî, Ebü’l-Hüseyin Muhammed b. Ahmed. et-Tenbîh ve’r-reddi alâ ehl’il-ehvâ ve’l- Bida’, Nşr. Sven Dedering, İstanbul: 1936.
• Nagel, Tilman. The History of İslamic Theology from Muhammed to the Present, trans. Thomas Thornton, Princeton: 1999.
• Nesefî, Ebu’l-Muîn. Bahru’l-Kelâm fî akâidi ehlil-İslâm, Konya: 1327.
• _____, Kitâbü’t-Temhîd li kavâidi’t-tevhid, Thk. Cibullah Hasen
• Ahmed, Kahire: Dârü’t-Tıbâati’l-Muhammediyye, 1989/1406.
• O’leary, De Lacy. İslam Düşüncesi ve Tarihteki Yeri, Çev. Yaşar Kutluay-Hüseyin Yurdaydın, İstanbul: 2003.
• Omari, Racha. The Theology of Abu’l-Qasım al-Balkhi/al-Ka’bi, Boston: 2016.
• Özdemir, Metin. “Çağdaş İslam Düşünürleri Açısından Özgürlük Sorunu”, İnsanı Yeniden Düşünmek-Modern Düşüncede Temel Tartışmalar, Ed. Lütfi Sunar-Latif Karagöz, Ankara: İlem Yayınları, 2019.
• Özler, Mevlüt. İslam Düşüncesinde İnsan Hürriyeti, İstanbul: Rağbet, Yayınları, 2010.
• Pezdevî, Ehl-i Sünnet Akâidi. Çev. Şerafeddin Gölcük, İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1979.
• Rosenthal, Franz. İslam'da Özgürlük Kavramı, Çev. Vecdi Akyüz, İstanbul: 2000.
• Saint Augustine. On Free Choice of the Will, trans. Thomas Williams, Indianapolis: Hackett Publishing Company, 1993.
• Sinanoğlu, Abdülhamit. İslam Düşüncesinin İki Kurucu Önderi İmam Ebu Hanife ve Vasıl bin Ata, İstanbul: 2012.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tacüddin. el-Milel ve’n-nihal, Thk. Muhammed Seyyid Kilânî, Kahire: Dârü’l-Mârife, 1975.
• Teftâzânî, Sâdüdddin. Şerhü’l-Akâid, Haz. Süleyman Uludağ, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2015.
• Teftazânî, Ebü’l-Vefâ. Kelâm İlminin Belli Başlı Meseleleri, Çev. Şerafeddin Gölcük, İstanbul: 1980.
• Turhan, Kasım. Kelâm Felsefe Açısından İnsan Fiilleri, İstanbul: İFAV Yayınları, 2003.
• Türcan, Galip. “Kelâmda İnsanın Fiillerinin Yaratılması Problemi: Yaratma Kavramı Bağlamında Bir Değerlendirme”, Süleyman Demirel Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 2005, C.2, S.15, s.139-158.
• Watt, Montgomery. İslamic Philosophy and Theology, Edinburg: Edinburg University Press, 1962.
• Wolfson, H. Austryn. Kelâm Felsefeleri, Müslüman, Hıristiyan, Yahudi Kelâmı, Çev. Kasım Turhan, İstanbul: Kitabevi, 2001.
• Yeprem, M. Saim. İrade Hürriyeti, Ankara: TDV Yayınları, 2016.