ALİ B. HÜSEYİN EL-AMÂSÎ’NİN MECME‘U’L-HAVÂŞÎ VE’L-ETRÂF ADLI HAŞİYESİNDE TAHLİLÎ TEFSİR METODU

Yıl 2019, Sayı: 78, 407 - 432, 15.07.2019

Naim Döner

Öz

Osmanlı tarihinde Ali b. Hüseyin el-Amâsî adlı iki müelliften söz edilmektedir. Bunlardan birisi Tariku’l-Edeb müellifi Ali b. Hüseyin el-Amâsî Alaüdddin Çelebi, XV. Yüzyılda yaşamış ve 875/1470-71 tarihinde vefat etmiştir. Diğeri ise XVII. yüzyılda yaşayan Ali b. Hüseyin el-Amâsî’dir. Hayatına dair bilgiler yok denecek kadar azdır. Elde ettiğimiz bilgiler, Kadı Beydâvî’nin tefsîrine yapılan “Mecme‘u’l-havâşî ve’l-etrâf “adlı haşiyenin Ali b. Hüseyin el-Amâsî’ye ait olduğu ihtimalini kuvvetlendirmektedir. 1204/1789 tarihinde istinsah edilen haşiyenin müstensihi bilinmemektedir. Elyazması halinde olan haşiye, Fatiha suresi tefsîrinden ibaret olup 72 varaktır. Haşiyenin baş tarafında 4 varaklık 4 risale bulunmaktadır. Haşiye müellif Amâsî, tefsîr yaparken dil ilimleri, (dil bilim, sarf-naihv, lügat) tasavvuf, kelam, felsefe, fıkıh ve usulü gibi farklı alanlara girmektedir. Âyetleri, âyetler ve hadislerle tefsîr etmekte ve kırâaat meselelerine çokça yer vermektedir. Müellife göre Allah, Kur’ân’da insanların dünyevi ve uhrevi maslahatlarını açıklamıştır. Bu nedenle Kur’ân âyetleri üzerinde derin bir şekilde düşünmek gerekir. Amâsî, Fatiha sûresinin isimleri, hamd, şükür, hidâyet, nimet, marifet gibi kavramlar ile hidâyet ve türleri, nimet ve çeşitlerini açıklarken felsefî ve tasavvufî izahlar yapar. Kelimelerin etimolojik yapısı üzerinde durur, kırâat farklılıkları ve bunlardan doğan nahvî-gramatik tahlillerde bulunur. Bir bütün olarak onun tefsîr yöntemi, tahlili tefsîr örneğini oluşturduğu söylenebilir.

Anahtar Kelimeler

Tefsîr, Ali Amâsî, Mecme‘u’l-Havaşîve’l-Etrâf, Kur’ân, Fatiha.

Kaynakça

• Abay, Muhammet, “Osmanlı Döneminde Tefsir Haşiyeleri”, Başlangıçtan Günümüze Türklerin Kur’ân Tefsirine Hizmetleri -Tebliğler ve Müzakereler-Tartışmalı İlmi Toplantı, İstanbul: 21-22 Ekim 2011.
• Abdurrezzak b. Hemmam, el-Musannef, thk. Habiburrahman el-A’zamî, el-Meclisü’l- İlmî, Hindistan, 1403.
• Ahmed b. Hanbel, Müsned, thk. Şuayb el-Arnavut ve diğerleri, Müessesetu’r-Risale, Beyrut, 1421/2001.
• Akpınar, Ahmet. Ali b. Hüseyin Âmâsî (Alaaddin Çelebi) Kitab-ı Tâcul-Edeb (Giris-Me- tin-İnceleme-Gramatikal Dizin), Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Tokat, Gazi Osmanpaşa Üniversitesi, 2010.
• Amâsî, Ali b. Hüseyin. Haşiye alâ Envari't-Tenzil ve Esrari't-te’vil (Mecme‘u’l-Havâşî ve’l-Etrâf), Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi, Şanlıurfa İl Halk Kütüp- hanesi Koleksiyon 63 Hk 71.
• Aşûh Sabrî, İ’cazu’l-kırâati’l-Kur’âniyye, Mektebetu Vehbe, Kahire, 1419/1998. Banarlı, Nihad Sami, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, MEB Yayınları, İstanbul, 1976.
• Baş, Erdoğan, “Şeyhzâde”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, TDV Yayınları, İs- tanbul, 2010. C. 39, ss. 97-98.
• Başar, Fahamettin, “Mihaloğulları” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. TDV Ya- yınları, İstanbul, C. 30, 2005. s. 24-25.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin, es-Sünenu’l-Kubra, Dairetu’l-Mearif Hayda- rabad, 1344.
• Buharî, Muhammed b. İsmail, Sahihu’l-Buhârî, Dâru’s-Selam, Riyad, 1429/2008.
• Bursalı, Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, Matbaa-i Amira, İstanbul, 1333 h.
• Cevherî, İsmail b. Hammad. Mu’cemu’s-sihah, Dâru’l-Ma’rife, Beyrut, 1429/2008.
• Coşkun, Menderes. “Edebî Terimler ve Aruzla ilgili bir Eser Hüsâmeddin Amâsî’nin Ri- saletün mine’l-Arûz ve İstilahi’ş-Şi’r”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, İstan- bul, 2003, Sayı: 8, s. 97-130.
• Çeçen, Halil, Ali b. Hüseyin el-Amâsî Tariku’l-Edeb Metin-sözlük, Bizim Büro Yayınları, Ankara, 2010.
• Darekutnî, Ali b. Ömer, Sünen, thk. Şuayb el-Arnavut. Müessesetu’r-Risale, Beyrut, 1464/2004.
• Döner Naim. “Ali b. Hüseyin el-Amâsî ve Tefsir Anlayışı” Uluslararası Amasya Âlimleri Sempozyumu, Amasya, 2017, C. I, s. 249- 264.
• Dûrî, Ebu Ömer Hafz b. Ömer, Cüz’ün fîhi Kırâatü’n-Nebiyyi Sallallahü aleyhi vesellem, thk. Hikmet Beşir Yasin, Mektebetü Dâr, Medine, 1408/1998.
• Durmuş, İsmail. “Nahiv”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV. Yayınları, 2006. C. 32, s. 300-306.
• Ebû Davud, Süleyman b. el-Eş’as, Sünen. Dâru’s-Selam, Riyad, 1429/2008.
• Ebû Hayyan, Muhammed b. Yusuf, b. Ali. el-Bahru’l-Muhît, Dâru’r-Risâle el-Alemiyye, Dımaşk, 1436/2010.
• Ebu Ubeyd, el-Kasım b. Sellam, Fadâilü’l-Kur’ân. thk. Mervan el-Atiyye- Muhsin Hara- be-Vefa Takiyuddin, Daru İbn Kesir, Dımaşk-Beyrut, 1415/1995.
• Ebu’s-Suud, Muhammed b. Muhammed el-İmâdî, Tefisiru Ebi’s-Suud el-Musemma bi İrşâdi’l-Akli’s-Selim ila Mezâye’l-Kur’âni’l-Kerim. Daru İhyai’t-Turasi’l-Arabî, Beyrut, ts.
• Ebü’l-Meâlî, Muhammed b. Ubeydullah, Beyânu’l-Edyân, thk. Muhammed Taki Daniş- pezuh. Tahran: Mecmua-i İntişarat-i Edebi ve Tarihi-yi Bunyad-i Mevkufat-i Mammud Afşar, 1376 hş.
• Firûzabâdî, Mecduddin Muhammed b. Ya‘kub, el-Kamûsu’l-Muhît, Daru’l-Ma‘rife, Bey- rut, 1430/2009.
• Gür, Süleyman. “Hüseyin b. Ali el-Amâsî’nin “Resm-i Hatt-i Osmanî”ye Dair Risalesi”, Uluslararası Amasya Âlimleri Sempozyumu, Amasya, 2017. C. 1, s. 269-275
• Hafacî, Şihabuddin Ahmed b. Muhammed b. Ömer, İnâyetu’l-Kadî ve Kifâyetu’r-Radî (Haşiyetu’ş-Şihab), Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut, 1417/1997.
• Hüseyin b. Ali el-Amâsî. Risaletu Resm-i Osmanî, (Milli Kütüphane, Afyon Gedik Ah- met Pasa Koleksiyonu, 03 Gedik 18099/3.
• İbn Hişam el-Ensârî, Ebu Muhammed Abdullah Cemaluddin b. Yusuf. Evdahu’l-Mesâlik İlâ Elfiyeti İbn Malik, Daru’l-Cîl, Beyrut, 1976.
• İbn Kuteybe, Ebû Abdillah Muhammed ed-Dineverî. Te’vilu Müşkili’l-Kur’ân, Müessesetu’r-Risale, Beyrut, 1432/2011.
• İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezid, Sünen, Dâru’s-Selam, Riyad, 1429/2008.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mukerrem, Lisanu’l-Arab, Daru Sadır, Beyrut, ts.
• İbn Teymiyye, Takyuddin Ebu’l-Abbas Ahmed b. Teymiyye el-Harrânî, Mukaddime fi Usûli’t-Tefsîr, thk. Fevvaz Ahmed Zumerli, Dâru İbn Hazm, Beyrut, 1414/1994.
• İbnu’l-Cevzî, Cemalüddin Ebû Abdirrahman, Nüzhetü’l-E’yuni’n-Nevâzır, Müessesetu’r- Risale, Beyrut, 1407/1987.
• Kâtip Çelebi, Hacı Halife Mustafa b. Abdillah, Keşfu’z-Zunun an Esami’l-Kutubi ve’l- Funûn, , Mektebetu’l-Musanna, Bağdat, 1941.
• Kazvinî, Celaluddin Ebû Abdillah Muhammed b. Sa‘duddin b. Ömer, el-Îdâh fi ‘Ulumi’l- Belâğe, Daru’l-‘Ulûm, Beyrut, 1998.
• Kubeysî, Şakir Ni‘met Bekrî, et-Tefsîru’t-Tahlilî, Divanu’l-Vakfi’s-Sunnî, Bağdat, 1430/2009.
• Ma‘mer b. Raşid, el-Cami‘, thk. Habiburrahman el-A’zamî, el-Meclisü’l-İlmî, Hindistan, 1403.
• Maden, Şükrü, “Osmanlı Tefsir Geleneğinde Hâşiyeciliğin Önemi”, Osmanlı Toplumun- da Kur’ân Kültür ve Tefsir Çalışmaları II, İlim Yayma Vakfı Yayınları, İstanbul, 2013.
• Malik b. Enes, el-Muvatta, thk. Abdurezzak Mehdi. Nuru’s-Sabah-el-Fecr-Mektebetu Emir, Kerkük-Dımaşk, 2014.
• Müslim, Ebu’l-Hüseyn Müslim b. Haccac el-Kuşeyrî, Sahih, Dâru’s-Selam, Riyad, 1429/2008.
• Nahçıvânî, Nimetullah b. Mahmud, el-Fevâtihu’l-İlahiyye ve’l-Mefatihu’l-Ğaybiyye, Dâru Rukkâbî, Mısır, 1419/1999.
• Nesaî, Ebû Abdirrahman Ahmed b.Eş’as, Sünen, Dâru’s-selam, Riyad, 1429/2008. Nisaburî, Ebû Bekr Muhammed b. İshak. Sahihu İbn Huzeyme, thk. Muhammed Mustafa el-A’zamî, el-Mektebu’l-İslamî, Beyrut, 1400/1980.
• Rağıb el-İsfahanî, Mufredâtu Elfazi’l-Kur’ân, Dâru’l-Kalem, Dımaşk, 1432/2011.
• Razî, Fahruddin Ebû Abdillah Muhammed b. Ömer, Mefatîhu’l-Ğayb (et-Tefsîru’l-Ke- bîr), Dâru İhayi’t-Turasi’l-Arabî, Beyrut, 1420.
• Razî, Muhammed b. Ebî Bekr b. Abdilkadir, Muhtaru’si-Sihâh. thk. Mahmud Hatır, Mek- tebetü Lübnan, Beyrut, 1415/1995.
• Sicistânî, Ebu Bekr Abdillah b. Süleyman b. el-Eş‘as, Kitabü’l-Mesâhif, thk. Abdüssub- han Vaiz, Darü’l-beşari’l-İslamiyye, Beyrut, 1415/1995.
• Şeker, Mehmet, Ali b. Hüseyin el-Amâsî ve Tariku’l-Edeb’i, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2002.
• Şen, Orhan. Ali Amâsî Tariku’l-Edeb Üzerine bir İnceleme, (Yayımlanmamış Yüksek Li- sans Tezi), İstanbul, İstanbul Üniversitesi, 2001.
• Şeyhzade, Muhyiddin Muhammed b. Muslihiddin, Haşiyetu Muhyiddin Şeyhzade ala tefsri’l-Kâdî el-Beydâvî, Dâru’l-kutubil’l-İlmiyye, Beyrut, 1419/1999.
• Şirazî, Seyyid Sadık, Şerhu’s-Suyutî Tevzihat lil’Behceti’l-Merdiyye , Mektebetu nuru’s- Sabah, Kahire, 1469/2008.
• Taberî, Muhammed b. Cerir, Camiu’l-Beyân an Te’vili Âyi’l-Kur’ân, Dâru İbn Hazm, Beyrut, 1434/2013.
• Tabersî, Ebû Ali el-Fadl b. el-Hüseyn, Cevâmiu’l-Câmi‘, Müssesetu’n-Neşri’l-İslâmî, Kum, 1423.
• Taftazanî, Sa’duddin Mes’ud b. Ömer, Şerhu Muhtasari’t-Tasrifi’l-İzzî, thk. el-‘Al Salim Mekrem, el-Mektebetu’l-Ezheriyye, Mısır, 1417/1997.
• Tahavî, Ebû Ca’fer Ahmed b. Muhammed b. Selame, Şerhu Me‘ani’l-Asâr, thk. Muham- med Zührî en-Neccar-Muhammed Seyyid Cadu’l-hakk, Alemu’l-Kutub, Kahire, 1414/1994.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa, el-Cami‘, Dâru’s-Selam, Riyad, 1420/2008.
• Topuzoğlu, Tevfik Rüştü. “Haşiye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. TDV. Ya- yınları, İstanbul, 1997, C. 16, s. 419-421.
• Ülgen, Emrullah. Kur’ân’ın Yorumlanmasında İ’râbın Rolü, Gece Kitaplığı, Ankara, 2015.
• Yağcı, Hızır, “Beyzâvî’nin “Envârü’t-Tenzîl” Adlı Eserine, Atûfî’nin Yazdığı “Mir’âtü’t- Te’vîl” Adlı Haşiyesinde Rivayet Kullanımı”. Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fa- kültesi Dergisi Sayı: 5, Kars, 2016, s. 1-24.
• Yavuz, Yusuf Şevki, “Beyzâvî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, TDV Yayın- ları, İstanbul, 1992. C. 6, s. 100-103.
• Yetik, Erhan, “Tafavvufî Açıdan Fatiha Suresi Tefsiri (İsmail-i Ankaravî’nin Futûhat-ı Ayniyesi Üzerine bir Çalışma)”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi Sayı: 8, Samsun, 1996.
• Zebidî, es-Seyyid Muhammed Murtaza el-Huseynî, Tâcu’l-Arûs min Cevherti’l-Kâmûs. Mabaatu Hukûmeti’l-Kuveyt, Kuveyt, 1414/1994.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kasım Mahmud b. Ömer, el-Keşşaf an Hakaiki’t-Tenzîli ve ‘Uyûni’l- Ekavili fî Cuvûhi’t-Te’vîl, Dâru İbn Hazm, Beyrut, 1433/2012.