MUŞ İSMİNİN MENŞEİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Yıl 2014, Sayı: 58, 211 - 228, 20.03.2014

Mithat Eser

Öz

Türkiye’de bir şehir olan Muş (Ortaçağda Taron) isminin menşei ihtilaflıdır. Bazıları
Muş ismini farklı dillerden hareketle, bazıları da şehri kuranlar ile irtibatlandırarak
açıklamaya çalışmışlardır. Ancak söz konusu görüşler Muş ismiyle bağlantıları bir takım
sorunlar içermektedir. Çalışmamız neticesinde Muş isminin, şehre yaklaşık 4 yüzyıl sahip
olan Mamigonyan ailesindeki Muşel isminden geldiği anlaşılmaktadır. Bu isimlendirmenin,
Müslümanlar tarafından yapılması tarihi verilere daha uygundur. Muhtemelen
VIII-IX. asırlarda, bölgede hâkim olan Müslümanlar, Muşel Mamigonyan’dan hareketle
şehre Muş ismini vermişlerdir. Söz konusu isim, X. yüzyıldan itibaren ilk defa İslam tarihi
kaynaklarında görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Taron, Muş, Musel Mamigonyan.

Kaynakça

• Astarciyan, K. L. (1951). Tarihu’l-Ümmeti’l-Ermeniyye. Musul.
• Avdoyan, L. (2001). Feudal Histories: Paying Court to the Mamikonians and Bagratunis of Taron, Armenian Baghesh/Bitlis and Taron/Mush, Edited: Richard G. Hovannisian, Costa Mesa-California.
• Baykara, T. (1988). Anadolu’nun tarihi coğrafyasına giriş, Ankara.
• El-Belâzurî, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Yahya b. Câbir (279/892). (1407/1987). Fütûhu’l- Büldân, thk: Abdullâh Enîs et-Tabbâ‘, Beyrut.
• Belli, O. (1982). “Urartular”, Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi (I-VI), Cilt: I, İstanbul.
• Bingöl, H. (1987). Muş’un kültür hayatına toplu bir bakış, İstanbul.
• Darkot, B. (1979). “Muş”, MEB İslam Ansiklopedisi, Cilt: VIII, İstanbul, s. 744-747.
• Ebu’l-Fidâ, Imâdüddîn İsmâîl b. Alî (732/1331). (1815). Takvîmü’l-Büldân, Paris.
• -------------Evliya Çelebi. (1986). Seyahatname, İstanbul.
• Galstyan, A. G. (2005). Ermeni kaynaklarına göre Moğollar-XIII.-XIV. yüzyıllara ait eserlerden alıntılar-, Ekler ve Açıklamalar ile Rusça’dan Çeviren: İlyas Kamalov, İstanbul.
• Grousset, R. (2005). Başlangıcından 1071’e Ermenilerin tarihi, (Çev: Sosi Dolanoğlu), İstanbul.
• el-Hamevî, Ebû Abdillah Yâkût b. Abdillâh (626/1229). (1397/1977). Mucemü’l-Büldân (I-V), Beyrut.
• el-Hâzimî, Ebû Bekr Zeynüddîn Muhammed b. Mûsâ el-Hemedânî (584/1188), el-Emâkin ev me’t-Tefeka Lafzuhû ve’f-teraka Müsemmâhu mine’l-Emkine, http:// www.alwaraq.net.
• Hewsen, Robert H. (2001). The Historical Geography of Baghesh/Bitlis and Taron/Mush, Armenian Baghesh/Bitlis and Taron/Mush, Edited: Richard G. Hovannisian, Costa Mesa-California, 41-59.
• İbnü’l-Esîr, Ebu’l-Hasan Izzüddîn Ali b. Muhammed el-Cezerî (630/1233). (1407/1987). el-Kâmil fi’t-Târîh (I-XI), Thk: Ebu’l-Fidâ Abdullâh el-Kâdî, Beyrut.
• İbn Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed b. Haldûn el-Hadramî el-Mağribî (808/1406). (1421/2000). Târîhu İbn Haldûn -Kitâbü’l-Iber ve Divânü’l-Mübtede‘ ve’l- Haber fi Eyyâmi’l-Arab ve’l-Acem ve’l-Berber ve Men Âsârahüm min Zevi’s- Sultâni’l-Ekber-(I-VIII), Beyrut.
• İbn Hurdâzbih, Ebu’l-Kâsım Ubeydullah b. Abdillah (300/912). (1889). El-Mesalik ve’l- Memalik, Londra.
• İbnü’l-Ibrî, Ebu’l-Ferec Gregerious Cemâlüddin b. eş-Şemmâs el-Malatî (683/1286). (1415/1994). Târihu Muhtasaru’d-Düveli, (3. Baskı), Beyrut.
• …………, (1945). Ebü’l-Ferec tarihi, (Çev: Ömer Rıza Doğrul), Ankara.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmâil b. Ömer ed-Dımeşkî (774/1372). (1419/1998). el-Bidâye ve’n-Nihâye (I-XXI), Thk: Abdullâh b. Abdulmuhsin et-Türkî, Cîze.
• İbn Şeddâd, Ebû Abdillâh İzzüddîn Muhammed b. Ali (684/1285), el-A‘lâku’l-Hatîra fî Zikri Ümerâi Şâm ve’l-Cezîra, http://www.alwaraq.net.
• el-İdrîsî, eş-Şerîf Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed (560/1165) Nüzhetü’l-Müştâk fî İhtirâkı’l-Âfâk, http://www.alwaraq.net.
• İpek, A. (2007). Abbasîler Dönemi Ermeni İsyanları (750-886), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 42, 7-42.
• Kaşgarlı, M. A. (1991). Anadolu’da Ermenilerin Yerleşim Noktaları-Büyük Ermenistan- Bizans’ın Ermenilere Verdiği Unvan ve Payeler, Küropolates, Konsül, Prokonsül, Patris, Kont Gibi Titrler-Armeno-Grek Bazileiler. X. Türk Tarih Kongresi III, Ankara, s. 1087-1095.
• Kırzıoğlu, M. F. (2000). Dede-Korkut Oğuznameleri, Ankara.
• Kramers, J. H.-C. E. Bosworth. (1993). “Mush”, Encyclopaedia of Islam, Volume: VII, 2. edition, Leiden, s. 665-666.
• Kulağuz, B. N. (1997). Muş ve Çevresindeki Türk Mimari Eserleri, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Van.
• Mahmud el-Kâşgarî. (2007). Dîvânü Lugati’t-Türk, (Çev: Serap Tuba Yurteser-Seçkin Erdi), İstanbul.
• El-Makdisî, Muhammed b. Ahmed (390/1000 civarı). (1906). Ahsenü’t-Tekâsîm fi Ma‘rifeti’l-Ekâlîm, (2. Baskı), Beyrut.
• Mamikonean, Y. (1993). The History of Taron, by Levon Avdoyan, Atlanta Georgia. (2010). Muş Almanağı, Günümüz Türkçesine Çeviren: Güven Aykan, Muş.
• (2006). Muş kültür ve turizm rehberi, Hazırlayan: İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü-Hakim Bilginer, Muş.
• -----------------(1989). Muş İl Yıllığı, İstanbul.
• “Muş’un Tarihi”, http://www.mus.gen.tr/sayfa-7-musun-tarihcesi.html, 23.12.2013. Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah (1113/1702). (2001). Camiu’d-Düvel –Selçuklular Tarihi II Anadolu Selçukluları ve Beylikler-, Yayınlayan: Ali Öngül, İzmir.
• Nişanyan, S. Index-Anatolicus, Türkiye Yerleşim Birimleri Envanteri, “Muş”, http://www. nisanyanmap.com, 23.12.2013.
• Ostrogorsky, G. (1999).Bizans Devleti Tarihi, Türkçe’ye Çeviren: Fikret Işıltan, (5. Baskı), Ankara.
• Önder, M. (1995). Şehirden Şehire Anadolu, Ankara.
• Öztuna, Y. (1983). Başlangıcından zamanımıza kadar Büyük Türkiye Tarihi: Türkiye’nin siyasi, medeni, kültür, teşkilat ve san’at tarihi (I-V), İstanbul.
• Öztürk, Y. (2012). Timar-Thema Teriminin Ortaya Çıkması, Bizans Uygulaması ve Osmanlı İle Mukayesesi. Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 31, 157-209.
• San, M. S. (1966). Doğu Anadolu ve Muş’un İzahlı Kronolojik Tarihi, Ankara. Sayılan, H. (2007). Muş ilinde kültür turizmi potansiyelinin coğrafi açıdan değerlendirilmesi, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara.
• Sebeos, (1998). The Armenian History Attributed to Sebeos, Translated, with notes by: R. W. Thomson, Oxford, 1998.
• Sevin, V. (1982). “Frygler” Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi (I-VI), Cilt: II, İstanbul, s. 248-274.
• Şemseddin Sami. (1978). Kâmûs-i Türkî, İstanbul.
• Şerefhan Bitlisî (1012/1604). (2009). Şerefnâme (I-V), Farsça’dan Fransızca’ya Çev: François Bernand Charmoy, Türkçe Çev: Celal Kabadayı, İstanbul.
• Et-Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr (310/922). (1419). Târîhu’t-Taberî -Târîhu’r- Rusul ve’l-Mülûk-(I-XI), Thk: Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim, (2. Baskı), Kâhira.
• Tan, A. (2010). Urartu Krallığı’nın kuruluşu, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul.
• Ter-Gevondyan, A. N. (1972). Ermeniya i Arabskiy Halifat, Erivan.
• Tuğlacı, P. (1985). “Muş”, Osmanlı şehirleri, İstanbul.
• Tuncel, M. (2006). “Muş”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam ansiklopedisi, Cilt: XXXI, İstanbul, s. 368-371.
• Türker, A. (2001). Urartu Krallığı’nın yerleşim birimleri ışığında yayılımı, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erzurum.
• Umar, B. (1993). Türkiye’deki tarihsel adlar, İstanbul.
• …….,(1998). Türkiye halkının Ortaçağ tarihi, İstanbul.
• Uras, E. (1987). Tarihte Ermeniler ve Ermeni meselesi, (2. Baskı), İstanbul.
• Urfalı Mateos. (2000). Vekayinâme (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162), Türkçeye Çeviren: Hrant D. Andreasyan, Notlar: Edouard Dulaurier-M.Halil Yınanç, (3. Baskı), Ankara.
• El-Vâkıdî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer (207/822). (1417/1996). Târîhu Fütûhı’l- Cezîra ve’l-Habûr ve Diyâr-i Bekr ve’l-Irâk, Thk: Abdülazîz Feyyâz Harfûş, Dımeşk,
• Vassileva, M. (2001). Güneydoğu Anadolu’da Kral Midas, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih- Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, (Çev: Fatma Sevinç Erbaçı), Cilt: XXX,50, 197-210.
• Yalçınkaya, F. (2008). Muş’ta Yatırlar ve yatırlarla ilgili anlatılan menkıbeler, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Van.
• Yılmaz, B. (2009). Muş Vakıfları, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Van.
• Ez-Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed (748/1347). (1417/1997). Siyeru A´lâmi’n-Nübelâ‘ (I-XXV), Thk: Ömer Abdüsselâm Tedmûrî, Beyrut.