OSMANLI YAHUDİLERİ BASININA (1850-1922) DAİR TÜRKÇE LİTERATÜR ÜZERİNE KARŞILAŞTIRMALI BİR İNCELEME

Yıl 2021, Sayı: 85, 203 - 225, 31.03.2021

Fatma Gökçen Atuk

Öz

Osmanlıda yazılı basının ilk örnekleri olan gazete ve dergiler, Osmanlı coğrafyasında yaşayan hemen her etnik ve dini topluluk tarafından birçok amaçla önemli bir iletişim görevi görmüştür. Bu nedenle Osmanlı tarihi alanında gazete ve dergiler özellikle de son yıllarda önemli bir bilgi edinme mecrası olarak kullanılmaktadır. Aynı durum Osmanlı Yahudileri çalışmaları tarihi için de geçerlidir. Osmanlı Yahudilerinin üretmiş olduğu yazılı basın örnekleri bu anlamda yalnız Yahudilerin değil, Osmanlı'nın özellikle de son yüzyılının anlaşılması açısından büyük önem taşımaktadır. Zira, 1492’deki büyük göçün ardından oldukça kalabalıklaşan Yahudi nüfusu, Osmanlıda özellikle de yönetsel ve ekonomik alanlarda önemli roller oynamış; Osmanlı, dünya Yahudileri için de önemli bir sosyal, ekonomik, dinsel ve kültürel merkez haline gelmiştir. Bu çalışmada, konu bu kadar önemli iken, Türkçe literatür bu yazılı basın ürünleri hakkında ne ölçüde bilgi üretmiştir; bu bilginin içeriği, çerçevesi, sınırları ve sınırlılıkları nelerdir; alanda ihtiyaç duyulan bilgi üretim süreçleri nelerdir gibi sorulara yanıtlar aranmıştır. Bu amaçla, Türkçe literatüre yansıdığı kadarıyla Osmanlı Yahudileri tarafından çıkarılmış olan gazete ve dergilere dair bilgiler karşılaştırmalı olarak derlenmiş, alandaki sorunlar ve eksiklikler tartışılmıştır. Türkçe literatürde Osmanlı Yahudileri tarihine dair birincil kaynaklardan yapılan çalışmaların, konunun önemine rağmen, oldukça az olduğu, literatürde var olan çoğu çalışmanın başka dillerden çeviriler olduğu, bunlar arasında da ihtilaflı bilgilerin var olduğu görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

İletişim Bilimleri, Basın Tarihi, Osmanlı Yahudi Basını, Ladino, Raşi, Yidiş

Kaynakça

• Akyıldız, A. (1998). Yakınçağ Osmanlı sosyo-ekonomik tarihi araştırmalarında kaynak sorunları: arşiv ve arşiv dışı malzemenin önemi. İslam Araştırmaları Dergisi, 2, 165-170.
• Alemdar, K. (1981). Türkiye’de çağdaş haberleşmenin tarihsel kökenleri: iletişim sosyolojisinin temelleri üzerine bir deneme. Ankara: AİTİA Gazetecilik ve Halkla İlişkiler Yüksek Okulu Basımevi.
• Anastassiadou, M. (2001). Tanzimat çağında bir Osmanlı şehri: Selanik. (Çev. I. Ergüden). (1. Basım). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları. (Eserin orijinali 1997’de yayımlandı).
• Atuk, F.G. (2019). 19. Yüzyıl’da Selanik’te yayımlanan bir gazete: Selanik. İletişim Kuram ve Araştırma Dergisi, 48, 308-342.
• Bali, R.N. (2009). Unutulmuş bir Yahudi gazeteci: Avram Benaroya, hayatı ve anıları. İstanbul: 47 Numara Yayıncılık.
• Bali, R.N. (2013). Osmanlı ve Türk Yahudileri araştırmaları: engeller, imkânlar, kaynaklar. http://www.rifatbali.com/images/stories/dokumanlar/osmanli_turk_yah_arastir.pdf, ad- resinden 27.04.2020 tarihinde alınmıştır.
• Benbanaste, N. (1998). Örneklerle Türk Musevi basınının tarihçesi. İstanbul: Sümbül Basımevi.
• Besalel, Y. (1999). Osmanlı ve Türk Yahudileri. İstanbul: Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayım A.Ş.
• Birmizrahi, R. (2006). Babalarımızın gazetelerinden (Çev. N. Bivas ve L. Keribar) İstanbul: Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın. (Eserin orijinali 2006’da yayımlandı).
• Blech, R.B. (2004). Geçmişten günümüze Yahudi tarihi ve kültürü. (Çev. E.S. Vali) İstanbul: Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş. (Eserin orijinali 2004’te yayım- landı).
• Bora, S. (1994). İzmir’de Yahudi basınının oluşumu: İlk Yahudi gazetesi Üstad. Tarih ve Toplum, 227, 18-22.
• Bora, S. (1995). İzmir Yahudileri tarihi 1908-1923. İstanbul: Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş.
• Bunis, D.M. (2005). Judeo-spanish culture in medieval and modern times. Sephardic and Mizrahi Jewry: From the Golden Age of Spain to Modern Times (Ed. Z. Zohar). Newyork: NYU Press.
• Dumont, P. (1999). Önce Fransızca. Selanik 1850-1918. (Çev. C. Akalın) (218-237), İstanbul: İletişim Yayınları. (Eserin orijinali 1992’de yayımlanmıştır).
• Ebuzziya, Z. (1985). Osmanlı İmparatorluğu’nun Türkçe dili dışındaki basını. Türkiye’de yabancı dilde basın, (29-45), İstanbul: İÜ Basın Yayın Yüksek Okulu Yayınları.
• Encyclopedia Britanica, https://www.britannica.com/topic/Ladino-language adresinden 04. 06. 2020 tarihinde alınmıştır.
• Eraslan, H. (2007). Agos (1996-2005): Türkçe-Ermenice bir gazetenin tarihi. Ankara: Gazi Üniversitesi İletişim Fakültesi Basımevi.
• Galanti, A. (1947). Türkler ve Yahudiler. (2. Basım). İstanbul: Tan Matbaası.
• Georgeon, F. (1999). Müslüman ve dönme Selanik. Selanik: 1850-1918, Yahudilerin Kenti ve Balkanlar’ın Uyanışı. (Ed. G. Veinstein). (Çev. C. Akalın). (113-122), İstanbul: İletişim Yayınları. (Eserin orijinali 1992’de yayımlanmıştır).
• Gerçek, S.N. (2002). Türk matbuatı. (Der. A. Birinci). Ankara: Gezgin Kitabevi.
• Güleryüz, N. (2015). Türk Yahudi basın tarihi. İstanbul: Gözlem Gazetecilik, Basın ve Yayın A.Ş.
• Haker, E. (2007). Edirne Yahudi cemaati ve Alyans Okulları 1867-1937. (Çev. L. Deada- to) İstanbul: Gözlem Gazetecilik, Basın ve Yayın A.Ş. (Eserin orijinali 2007’de yayımlanmıştır).
• Haupt, G. ve Dumont, P. (1977). Osmanlı İmparatorluğu’nda sosyalist hareketler. (Çev. T. Artunkal) İstanbul: Gözlem Yayınları. (Eserin orijinali 1977’de yayımlanmıştır).
• İnuğur, M.N. (1982). Basın ve yayın tarihi. İstanbul: Çağlayan Kitabevi.
• Jeltyakov, A.D. (1979). Türkiye'nin sosyo-politik ve kültürel hayatında basın (1729-1908 yılları). Ankara: Basın Yayın Genel Müdürlüğü.
• Koloğlu, O. (1992a). Osmanlı basını: içeriği ve rejimi. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, 1, 94-98.
• Koloğlu, O. (1992b). Celal Nuri’nin Jeune Turc Gazetesi ve Siyonist bağı. Tarih ve Toplum, 108, 366-368.
• Koloğlu, O. (2006). Osmanlıdan 21. Yüzyıl’a basın tarihi. İstanbul: Pozitif Yayınları.
• Lewis, B. (2011). Modern Türkiye’nin doğuşu. (Çev. B. B. Turna). (3. Basım). Ankara: Arkadaş Yayınevi. (Eserin orijinali 1961’de yayımlanmıştır).
• Mazower, M. (2013). Selanik: hayaletler şehri (Hristiyanlar, Müslümanlar ve Yahudiler (1430-1950). (Çev. G. Ç. Güven) İstanbul: Alfa Yayınları. (Eserin orijinali 2004’te yayımlanmıştır).
• Meral, Y. (2016). İbrahim Müteferrika öncesi İstanbul’da Yahudi matbuatı. Ankara: Divan Kitap.
• Molho, R. (2015). Selanik Yahudileri 1856-1919: özel bir cemaat. (Çev. P. Abacı) İstanbul: Bağlam Yayıncılık. (Eserin orjinali 2005’te yayımlanmıştır).
• Molho, R. (1999). Yenilenme. Selanik: 1850-1918, Yahudilerin Kenti ve Balkanlar’ın Uyanışı. (Ed. G. Veinstein). (Çev. C. Akalın) (68-84), İstanbul: İletişim Yayınları. (Eserin orijinali 1992’de yayımlanmıştır).
• Nahum, H. (2000). İzmir Yahudileri: XIX.-XX. yüzyıllar. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Oğuz, Ş.A. ve Korkmaz, S. (2009). Selanik’te Osmanlı matbuatı: Gonca-i Edep. İstanbul: Turkuaz Yayınları.
• Rodrigue, A. (1997). Türkiye Yahudilerinin batılılaşması. (Çev. İ. Yıldız). Ankara: Ayraç Yayınları. (Eserin orijinali 1990’da yayımlanmıştır).
• Sel, K.S. (1973). Türk masonluk tarihine ait üç etüd. Mimar Sinan Yayınları: İstanbul.
• Shaw, S. (2008). Osmanlı İmparatorluğu’nda ve Türkiye Cumhuriyeti’nde Yahudiler. (Çev. M. Sobutay). İstanbul: Kapı Yayınları. (Eserin orijinali 1991’de yayımlanmıştır).
• Shurpin, Y. (b.t.) What Is rashi script and where did ıt come from?, https://www.chabad. org/library/article_cdo/aid/3715921/jewish/What-Is-Rashi-Script-and-Where- Did-It-Come-From.htm adresinden 01. 09. 2020 tarihinde alınmıştır.
• Stein, S.A. (2003). Making jews modern. İndiana: İndiana University Press.
• Şapolyo, E.B. (1971). Türk gazetecilik tarihi ve her yönüyle basın. Ankara: Güven Matbaası.
• Şişman, C. (2016). Suskunluğun yükü: Sabatay Sevi ve Osmanlı Türk dönmelerinin evrimi. (2. Basım). İstanbul: Doğan Kitap.
• Topuz, H. (2013). II. Mahmut’tan holdinglere Türk basın tarihi. (2. Basım). İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Vakıfların ferağ ve intikali hakkındaki nizamname’ye dair haber. (1856, 3 Mart). Takvim-i Vekayi, s.2.
• Veinstein, G. (1999). Selanik: 1850-1918, Yahudilerin Kenti ve Balkanlar’ın Uyanışı. (Ed. G. Veinstein). (Çev. C. Akalın). İstanbul: İletişim Yayınları. (Eserin orijinali 1992’de yayımlanmıştır).