LEHCETÜ’L-LÜGAT’TE TIBBİ İSİMLER III (P-Z)

Yıl 2020, Sayı: 81, 101 - 136, 27.03.2020

H. Ahmet Kırkkılıç

Öz

Lehcetü'l-Lügat şeyhülislam, musikişinas, besteci, müzik tarihçisi, âlim bir yazar ve şairdir. Müderrislik ve kadılıktan başlayarak, murahhaslık ve şeyhülislamlığa kadar çeşitli devlet görevlerinde bulunan Ebu İshakzade Esad Mehmed Efendi'nin önemli eserlerinden biridir. Eserde 3703 madde başı kelime mevcuttur. Bazı maddeler birkaç satırla anlatılırken bazıları sayfalarla devam etmektedir. Lehcetü'l-Lügat Türkçeden Arapça, Farsçaya hatta Türkçeden Türkçeye bir lügat özelliği de gösterir. Esad Efendinin bu bilinçli Türkçülük ve Türkçeciliği ona dil bilimi alanında da mümtaz bir yer ayırır. Çalışmada Lehcetü'l-Lügat'te tıp ilmine ait kelimeler olduğu gibi alınmış, madde başlığının ardından günümüzdeki tıbbi izahı ve maddenin Latince adı verilmiştir. Bunu takiben Lehcetü'l-Lügat'teki madde içeriği, maddenin günümüzde bilinen faydaları ve maddeye dair bir resim de maddeye dâhil edilmiştir. Çalışmada içerikte yer alan yalnızca tıbbi yararlar madde içinde bırakılmıştır. Alternatif tıbbın gündemde olduğu bir dönemde geçmişte yapılan tecrübeler doğrultusunda eserde yer alan bitki, hayvan, taş veya maddenin tıbbi yararlarının konuyla ilgilenenler açısından önem arz edeceği, dil çalışması yapanların, biyoloji, zooloji, kimyayla ilgilenenlerin de eserden faydalanacağı şüphesizdir.

Anahtar Kelimeler

Lehcetü, Esad Mehmed Efendi, Tıp, Şifalı Bitkiler, Alternatif Tıp.

Kaynakça

• Ahterî Mustafa Muslihuddin el-Karahisari, (2017).
• Ahterî-i kebir, (Haz. Kırkkılıç, H. Ahmet, Sancak, Y.), (Gözden geçirilmiş 2. Baskı), Ankara: TDK Yayınları.
• Aksoy, H., (1979). Esad Mehmed Efendi, (Ebu İshakzâde), Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, (C 3, s. 86-87) içinde, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Amîd, H. (1363), Ferheng-i Âmid, Tahran: Çâp-hâne-i Sipihr.
• Asım, A. (1305), Tercemetü'l- kâmus (Okyanus) 4. Cilt, İstanbul: Matba'a-i Bahriyye.
• Beyreli, L.,(1988). Lehcetü'l-lugat, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Devellioğlu, F. (1978). Osmanlica Türkçe ansiklopedik lûgat, (3. Baskı), Ankara: Doğuş Ltd. Şti. Matbaası.
• Dilçin, C., (1983). Yeni tarama sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Doğan, M. N., (1987). Şeyhülislâm İshak Efendi, hayati, eserleri ve Divanı'nın edisyon kritiği, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İÜ Edebiyat Fakültesi, İstanbul.
• Doğan, M. N., (1993), Lehcetü'l-luga ve Atrabü'l- âsâr Müellifi Şeyhülislam Esad Efendi, hayati, eserleri ve Divanı'nın tenkidli metni, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İÜ Edebiyat Fakültesi, İstanbul.
• Ergun, S. N., (1329-1335). Esad, Şeyhülislâm, Ebu İshakzâde, Türk Şairleri, 3(66), Esad Efendi, Mehmed Esad (1986-88), Ana Brittanica, (C 8, s. 285) içinde, İstanbul: Ana Yayıncılık,
• Esat Efendi (Mehmet) Ebuishakzade (1986). Büyük Larousse (C 6, s. 380.) içinde, An- kara: Gelişim Yayınları.
• Gövsa, İ. A. (1933-1935). Meşhur adamlar ansiklopedisi 2. Cilt, (Haz. Simavi, S.), İstanbul: Yediğün Neşriyat.
• Uçman, A., Eraslan, K., İpekten, H., İsen, M., Haz., (1986). Şeyhülislam Esad Efendi, Büyük Türk Klasikleri, (C 6, 354-356) içinde, İstanbul: Ötüken-Söğüt.
• İsmail Paşa, Bağdatlı (1972). Keşf el Zunun Zeyli, İzah al-Maknûn fî al-Zayli alâ kaşf al- zûn an asamî al-kutubi va'l funûn C.I ve C.II, İstanbul: MEB Basımevi.
• İsmail Paşa, Bağdatlı (1972). Atrabü'l-âsâr, Itbâku'l-etbâk, Keşf el Zunun Zeyli, İzah al- Maknûn fî al-Zayli alâ kaşf al-zûn an asamî al-kutubi va'l funûn (C.I s.95) için- de, İstanbul: MEB Basımevi
• İsmail Paşa, Bağdatlı (1972). Bülbülnâme, Keşf el Zunun Zeyli, İzah al-Maknûn fî al- Zayli alâ kaşf al-zûn an asamî al-kutubi va'l funûn (C.I, s.192) içinde, İstanbul: MEB Basımevi.
• İsmail Paşa, Bağdatlı (1972). Divan, Keşf el Zunun Zeyli, İzah al-Maknûn fî al-Zayli alâ kaşf al-zûn an asamî al-kutubi va'l funûn (C.I, s.489) içinde, İstanbul: MEB Basımevi.
• İsmail Paşa, Bağdatlı (1972). Lehcetü'l-lügât, Keşf el Zunun Zeyli, İzah al-Maknûn fî al- Zayli alâ kaşf al-zûn an asamî al-kutubi va'l funûn (C II, s. 417) içinde, İstanbul: MEB Basımevi.
• İsmet Efendi, Fındıklılı, (1989). Şakaik-ı Nu'maniye ve zeyilleri, tekmiletü'ş-şakaik fi hakk-ı ehli'l-hakaik, (Haz. Özcan, A.), İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Mehmed Süreyya, (1308). Sicill-i Osmâni yahud tezkire-i meşâhir-i Osmâniye, İstanbul: Sebil Yayınevi.
• Parlatır, İ., (2011). Osmanlı Türkçesi sözlüğü, (4. Baskı), Ankara: Yargı Yayınları.
• Parmaksızoğlu, İ. (1968). Esat Efendi, Türk Ansiklopedisi (C XV, s. 389) içinde, Ankara: MEB Yayınları.
• Redhouse, S.J.W. (1974). Redhouse yeni Türkçe-İngilizce sözlük (New Redhouse Turkish- English dictionary), İstanbul: Amerikan Board Neşriyat Dairesi, (Eserin orijinali 1890’da basılmıştır.).
• Redhouse, S. J. W., (1978). Turkish and English lexicion shewing in English the signifi- cations o the Turkish terms, İstanbul: Çağrı Yayınları, (Eserin orijinali 1890’da basılmıştır.).
• Şemseddin Sami, (1306). Kamusü'l-a'lam C. II, İstanbul: Mihran Matbaası.
• Şemseddin Sami ( 1996). Kâmûsu'l-a'lam C.II, Ankara: Kaşgar Neşriyat.
• Şemseddin Sami (1317-18). Kamus-ı Türkî, I. C., İstanbul: İkdam Matbaası.
• Şemseddin Sami (1317-18). Kamus-ı Türkî, II. C., İstanbul: İkdam Matbaası
• Steingass, F. J., (1975). A comprehensive Persian-English dictionary, Beirut. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, (1988). Türkçe sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ulaş, İ. İ., Dedeoğlu, A., (1979). Asrî kamus ilaveli ahterî kebîr Arapça - Türkçe büyük lügat, İstanbul: Meral Yayınları.
• Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, (2012). Yazım kılavuzu, (Haz. Akalın Ş. H. vd., Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yeğin, A., Badıllı, A., Hekimoğlu, İ., Çalım, İ. (1985). Osmanlıca Türkçe ansiklopedik büyük lûgat, TÜRKDAV Yayınları.
• https://www.sabah.com.tr/pancar-nedir-faydalari-nelerdir, adresinden 15.03.2019 tari- hinde alıntılanmıştır.
• http://www.wikizero.biz/index. php?q=aHR0cHM6Ly90ci53aWtpcGVkaWEub3JnL3dp a2kvUGFwYcSfYW4, adresinden 15.03.2019 tarihinde alıntılanmıştır.
• https://www.sabah.com. tr/ papatya-nedir-faydalari-nelerdir, adresinden 15.03.2019 tari- hinde alıntılanmıştır.
• http://www.wikizero.biz/index. php?q=aHR0cHM6Ly90ci53aWtpcGVkaWEub3JnL3dp a2kvUGFycw, adresinden 15.03.2019 tarihinde alıntılanmıştır.
• https://www.sifalibitkitedavisi.com/patlicanin-faydalari-nelerdir.html, adresinden 15.03.2019 tarihinde alıntılanmıştır.
• https://www.haberturk.com/ saglik/haber/1292525-pazi-seker-hastaligindan-koruyor, ad- resinden 15.03.2019 tarihinde alıntılanmıştır.
• https://www.yeniakit.com. tr/ haber/pelin-otunun-faydalarini-biliyor-musunuz-534196. html, adresinden 15.03.2019 tarihinde alıntılanmıştır.
• https://www.kadinvsaglik.com/ 2018/06/pelit-agaci-ve-pelitin-faydalari.html, adresinden 15.03.2019 tarihinde alıntılanmıştır.
• https://www.takvim.com. tr/ yasam/2018/06/26/pirasanin-faydalari-nelerdir-pirasa-neye- iyi-gelir, adresinden 15.03.2019 tarihinde alıntılanmıştır.
• https://www.mynet.com/gec-kesfedilen-besin-deposu-ari-ekmegi-1170115-myyemek, adresinden 15.03.2019 tarihinde alıntılanmıştır.
• https://www.aniyuzuk.com/ firuze-tasi-ne-ise-yarar.dhtml, adresinden 15.03.2019 tari- hinde alıntılanmıştır.
• https://yemek.com/ isgin-otu/, adresinden 15.03.2019 tarihinde alıntılanmıştır.
• https://www.acil.net/rezenenin-faydalari/, adresinden 15.03.2019 tarihinde alıntılanmış- tır.
• https://www.ertanbeyatli.com/ isgin-otu-ve-faydalari-hakkinda/, adresinden 15.03.2019 tarihinde alıntılanmıştır.
• https://www.haberturk.com/ saglik/haber/1305919-sakizin-faydalari-nelerdir/6, adresin- den 15.03.2019 tarihinde alıntılanmıştır.
• https://www.saglikaktuel.com/bitki-ansiklopedisi-sedef-otu-nedir-faydalari-nelerdir- 1629.htm, adresinden 15.03.2019 tarihinde alıntılanmıştır.
• https://www.blogente.com/ sahtere-otunun-faydalari-nelerdir/, adresinden 15.03.2019 tarihinde alıntılanmıştır.
• https://www.sozcu.com.tr/2018/saglik/sigil-nedir-sigil-neden-olur-cesitleri-ve-sigil-teda- vileri-nelerdir-oub2-2567058/, adresinden 15.03.2019 tarihinde alıntılanmıştır.
• https://www.saglikaktuel.com/bitki-ansiklopedisi-sinirli-ot-nedir-faydalari-nelerdir- 1635.htm, adresinden 15.03.2019 tarihinde alıntılanmıştır.
• https://www.bilgidoktoru.com/ sogut-agaci-kabugu.html, adresinden 15.03.2019 tari- hinde alıntılanmıştır.
• https://www.nefisyemektarifleri. com/ blog/sutlegen-otu-faydalari-ve-zararlari-neye-iyi- gelir-nasil-kullanilir/, adresinden 15.03.2019 tarihinde alıntılanmıştır.
• https://www.blogente.com/ sahtere-otunun-faydalari-nelerdir/, adresinden 15.03.2019 tarihinde alıntılanmıştır.
• https://www.faydalari.com/salgamin-faydalari/, adresinden 15.03.2019 tarihinde alıntılanmıştır.
• https://www.saglikaktuel.com/ bitki-ansiklopedisi-sebboy-nedir-faydalari-nelerdir-1642. htm
• https://www.sifalibitkitedavisi.com/ susam-yagi-faydalari.html, adresinden 15.03.2019 tarihinde alıntılanmıştır.
• http://www.wikizero.biz/index.php?q=aHR0cHM6Ly90ci53aWtpcGVkaWEub3JnL 3dpa2kvVGF2dXNrdSVDNSU5RnU, adresinden 15.03.2019 tarihinde alın- tılanmıştır.
• http://www.faydalarineler.com/ teke-sakali-faydalari/, adresinden 15.03.2019 tarihinde alıntılanmıştır.
• https://www.yeniakit.com.tr/haber/temre-hastaligi-nedir-nasil-tedavi-edilir-240954.html, adresinden 16.03.2019 tarihinde alıntılanmıştır.
• http://www.milliyet.com.tr/demirhindi-nasil-yenir--pembenar-detay-alternatiftip- 2688561/, adresinden 16.03.2019 tarihinde alıntılanmıştır.
• http://www.milliyet.com.tr/terenin-faydalari-nelerdir--pembenar-detay-genelsaglik- 2756611/+, adresinden 16.03.2019 tarihinde alıntılanmıştır.
• https://bilgihanem.com/sincap-hakkinda-bilgi/, adresinden 16.03.2019 tarihinde alıntılan- mıştır.
• https://atib.ogm.gov.tr/ Sayfalar/T%C4%B1bbi%20ve%20Itri%20Bitkilerimizi%20T an%C4%B1yal%C4%B1m/Camagaci.aspx, adresinden 16.03.2019 tarihinde alıntılanmıştır.
• https://www.seslisozluk.net/ eskiden-bir%C3%A7ok-hastal%C4%B1%C4%9F%C4%B 1n-tedavisinde-kullan%C4%B1lan%2C-macun-k%C4%B1vam%C4%B1nda- ila%C3%A7-nedir-ne-demek/, adresinden 16.03.2019 tarihinde alıntılanmıştır.
• https://www.dogalhekim.com/topalak-otu-nedir-faydalari-nelerdir.html, adresinden 16.03.2019 tarihinde alıntılanmıştır.
• http://www.wikizero.biz/ index.php?q=aHR0cHM6Ly90ci53aWtpcGVkaWEub3JnL3dp a2kvVHVyYcOn, adresinden 16.03.2019 tarihinde alıntılanmıştır.
• https://www.sifalibitkitedavisi.com/ turp-faydalari-nelerdir.html, adresinden 16.03.2019 tarihinde alıntılanmıştır.
• https://sifalibitkilerle.com/ turuncun-faydalari-nelerdir/, adresinden 16.03.2019 tarihinde alıntılanmıştır.
• https://www.sabah.com.tr/ kadin/2019/02/07/ucuk-nasil-gecer-ucuktan-kurtulmak-icin- dogal-yontemler, 16.03.2019 tarihinde alıntılanmıştır.
• https://www.ipuclarim.com/ nilufer-bitkisinin-faydalari-nelerdir/, adresinden 16.03.2019 tarihinde alıntılanmıştır.
• http://www.wikizero.biz/index. php?q=aHR0cHM6Ly90ci53aWtpcGVkaWEub3JnL3dp a2kvVmHFn2Fr, adresinden 16.03.2019 tarihinde alıntılanmıştır.
• http://www.yasemin.com/saglik/haber/2848272-uzerlik-tohumunun-faydalari-neler- dir-uzerlik-tohumunun-cayi-nasil-yapilir, adresinden 16.03.2019 tarihinde alıntılanmıştır
• https://www.haberturk.com/uzumun-faydalari-nelerdir-uzum-neye-iyi-gelir-hts- 2157775, adresinden 16.03.2019 tarihinde alıntılanmıştır.
• https://faydalisifalibitkiler.com/yakut-tasi/,adresinden 16.03.2019 tarihinde alıntılan- mıştır.
• https://www.saglikaktuel.com/ bitki-ansiklopedisi-yapiskan-otu-nedir-faydalari-nelerdir- 1605.htm, adresinden 16.03.2019 tarihinde alıntılanmıştır.