HARF-İ CERLE MÜTE‘ADDÎLİK BAĞLAMINDA FİİL-HARF-İ CER İLİŞKİSİN TAHLİLİ

Yıl 2020, Sayı: 81, 507 - 521, 27.03.2020

Yakup Kızılkaya

Öz

Harf-i cerler, Arap dilinde harf kavramının iki türünden biri olan hurûfu’l-me‘ânî grubundandır. Hurûfu’l-me‘ânî Türkçedeki edat bağlaç ve bazı eklerin karşılığı olarak Arapçada kullanılmaktadır. Cümlede edat vazifesi görerek ögeleri birbirine bağlamakta kullanılan harf-i cerlerin en bariz fonksiyonu ise fiille isim arasındaki ilişkiyi kurmaktır. Bu işlevleriyle harf-i cerler bir yandan eylemin zaman, mekân, sebep ve yapılma biçimine dair detaylarını verirken bir yandan da başında bulundukları ismin cümledeki konumunu belirlemektirler. Bu bağlamda harf-i cerlerin önemli bir işlevi de mefulün bih gayri sarihin başında yer alarak eylemin etkilediği ismi fiile bağlamaktır. Bu durumda harf-i cerrin fiillerle ilişkisi, fiilin geçişliliğine aracılık eden bir ilişkidir. Bu işlevde harf-i cerle fiilin birlikte kullanımı çoğu zaman zorunluk arz etmektedir. Bu tür harf-i cerlerle kullanılan fiilleri konu edinen ve bunları alfabetik olarak sıralayan çalışmalar bulunmaktadır. Ancak bu çalışmanın amacı fiil-harf-i cer ilişkisinin genel olarak tahlilini yapmak ve fiilden ayrılmazlık gösteren harf-i cerleri belirleyerek konuyu teorik açıdan bütüncül bir bakışla ele almaktır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagatı, Fiil, Harf-i Cer, Söz Dizimi, Mute‘addî.

Kaynakça

• ‘Ammâr, Mahmud İsmail, el-Ahtâu’ş-şâ‘ia fî’sti‘mâlâti hurûfi’l-cer, Riyad: Dâru ‘âlemi’l- kutub, 1998.
• Ahmedî, Musa b. Muhammed b. el-Milyânî, Mucemu’l-efâli’l-mutaaddiye bi harf, Bey- rut: Dâru’l-ilmi’l-melâyin, 1979.
• Akdağ, Hasan, Arap Dili Dilbilgisi, Konya: Tekin Kitabevi, 1989.
• Bal, Şahin, Klasik Arapçada Fiil-Cerr Harfi Birlikteliği: el-Keşşaf Örneği, Gazi Üniver- sitesi: Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Câmî, Nuruddîn Molla Abdurrahmân b. Ahmed, el-Fevâidu’d-diyâiyye fî şerhi’l-Kâfiye, İstanbul: Şefkat Yayıncılık, 2015.
• Çiftli, Murat, Arapçada Fiil Türetimi ve Fiil Kalıplarının Morfosemantiği, Atatürk Üni- versitesi: Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Çörtü, Mustafa Meral, Arapça Dilbilgisi Nahiv, 22. Baskı. İstanbul: Marmara Üniversite- si İlahiyat Fakültesi Yay., 2019.
• Davud, Muhammed Muhammed, el-Kur’ânu’l-Kerîm ve tefâulu’l-meânî, 2 Cilt. Kahire: Dâru garîb, 2002.
• Dehhâh, Ebû Fâris, Şerhu Elfiyeti İbn Mâlik, Riyad: Mektebetu’l-‘ubeykân, 2004.
• Düzgün, Osman, Arapçada Sıkça Kullanılan Harf-i Cerli (Deyimsel) Fiiller, İstanbul: Akdem Yay, 2015.
• Emîr, Muhammed, Haşiyetu’l-Emîr ‘alâ Muğni’l-Lebîb, I-II, Kahire: Dâru ihyâi’l- kutubi’l-‘Arabiyye, trs.
• Enbârî, Abdurrahman b. Muhammed b. Abdullah, Esrâru’l-‘Arabiyye, thk. Muhammed Hüseyin Şemsuddin, Lübnan: Dâru’l-kutubi’l-‘ilmiyye, 1997.
• Galâyînî, Mustafa, Câmi‘u’d-durûsi’l-‘Arabiyye, Lübnan: Müessesetü’r-risâle, 2017.
• Günday, Hüseyin – Şahin, Şener - Kavak Fadime, Arapça’da Harf-i Cerli Fiiller, Bursa: Emin Yay, 2014.
• Günday, Hüseyin –Şahin, Şener, Arapça Dilbilgisi Nahiv Bilgisi, İstanbul: Alfa Yay., 2014.
• Hasan, Abbâs, en-Nahvu’l-vâfî, I-IV, Mısır: Dâru'l-me‘ârif, 1974.
• Hassân, Temmâm, el-Lugatu’l-‘Arabiyye manâhâ ve mebnâhâ, Mağrib: Dâru’s-sekâfe, 1994.
• Hâşimî, Ahmed, el-Kavâidu’l-esâsiyye li’l-lugati’l-‘Arabiyye, Beyrut: Daru’l-kutubi’l- ilmiyye, (1354).
• İbn ‘Akîl, Bahâuddîn Abdullah, Şerhu İbni ‘Akîl, thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulha- mîd, I-IV, Kahire: Dâru’t-turâs, 1980.
• İbn Hişâm, Cemaleddin el-Ensârî, Muğni’l-lebîb ‘an kutubi’l-e‘ârib, I-II, thk. Mazin Mu- barek – Muhammed Ali Hamdullah, Şam: Dâru’l-fikr, 1964.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemaleddin b. Yusuf b. Ahmed b. Abdillah el-Ensârî, Şerhu
• Şuzûri’z-zeheb fî marifeti kelâmi’l-‘Arab, thk. Muhammed Muhyiddin Abdulha- mid, Beyrut: el-Mektebetu’l-Asrî, 1998.
• İbn Manzûr, Ebu’l-fadl Cemaleddin Muhammed b. Mükerrem, Lisânu’l-‘Arab, Kahire: Daru’l-Maarif, trs.
• İbn Ya‘îş, Muvaffakuddin Ebu’l-bekâ Ya‘îş b. Ali el-Mevsılî, Şerhu’l-Mufassal, thk. Emîl Bedî‘ Yakub, I-VI, Lübnan: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 2001.
• İbnu’s-Serrâc, Ebû Bekr Muhammed b. Sehl el-Bağdâdî, el-Usûl fi’n-nahv, thk. Abdülhü- seyin el-Fetlî, Lübnan: Muessesetu’r-risale, 1996.
• İbrahim, Mustafa, vd. el-Mu‘cemu’l-vasît, İstanbul: Dâru’d-da‘ve, 1992.
• Kâsimî, Ali, “et-Te‘âbîru’l-istilâhiyye ve’s-siyâkiyye ve mu‘cem ‘Arabî lehâ” Mecelletu’l- lisâni’l-‘Arabî 17/1 (2011), 17-34.
• Mahzûmî, Mehdî, fi'n-Nahvi 'l-‘Arabî nakd ve tevcih, Beyrut: Dâru’r-râidi’l-‘Arabî, 1986.
• Mâlagî, Ahmed b. Abdinnûr, Rasfu’l-mebânî fi şerhi Hurûfi’l-me‘ânî, thk. Ahmed Mu- hammed el-Harrâd, 3. Baskı, Şam: Dâru’l-kalem, 2002.
• Mubarek, Abdulhuseyin, “Hurûfu’l-cer ve mezâhibu’n-nuhat fî isti‘maliha”, Havliyyatu Kulliyati’l-İnsâniyye ve’l-ulûmi’l-ictimâiyye 11 (1988): 135-186.
• Muberrid, Ebu’l-Abbas Muhammed b. Yezîd, el-Muktadab, I-IV, thk. Muhammed Abdul- halık Udayme Kahire: By., 1415/1994.
• Murâdî, el-Hasan b. Kasım, el-Cene’d-dânî fî hurûfi’l-meânî, thk. Fahrettin Kabâve - Muhammed Nedim Fâdıl, Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 1992.
• Mutçalı, Serdar, Arapça-Türkçe Sözlük, İstanbul, Dağarcık Yayın, 1995.
• Nâgavî, Muhammed Tayyîb Fânkâ, Hurûfu’l-cer ve eseruhâ fi’d-dilâlât, Trablus: Menşûrâtu kulliyyeti’d-da‘ve’l-İslâmiyye, 2002.
• Ömer, Abdulhamid, Keyfe tuktebu risale, Kahire: Merkezu’d-dîvân, 2003.
• Râcihî, Abduh, et-Tatbîku’n-nahvî, Lübnan: Dâru’n-nahdati’l-‘Arabiyye, 2010.
• Radî, Şerhu’r-Radî li Kâfiyeti İbni’l-Hâcib, I-II, thk. Hasan b. Muhammed b. İbrahim el- Hifzî, Suudi Arabistan: İdâretu’s-sekâfeti ve’n-neşr bi’l-câmi‘a, 1993.
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr Amr b. Osmân b. Kanber, el-Kitab, thk. Abdusselam Muhammed Harun, I-V, Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1992.
• Suyûtî, Celaleddin, el-Eşbâh ve’n-nezâir fi’n-nahv, I-IV, thk. Komisyon, Dımaşk: Mecma‘u lugati’l-‘Arabiyye, 1987.
• Suyûtî, Celaluddin Abdurrahman Ebû Bekr, Hem‘u’l-hevâmi‘ fî şerhi cem‘i’l-cevâmi‘, thk. Ahmed Şemsuddin, I-III, Lübnan: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 1998.
• Türk Dil Kurumu, Türkçe Sözlük, I-II, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basım Evi, 1988.
• Uralgiray, Yusuf, Arabça İlk ve İleri Dilbilgisi, I-II, Riyad: B.y., 1986.
• Zeccâcî, Ebu’l-Kasım Abdurrahman b. İshak, el-Cumel fi’n-nahv, thk. Ali Tevfîk el-Ha- med, Ürdün: Daru’l-emel, 1404/1984,
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b, Ömer, el-Mufassal fî ‘ilmi’l-‘Arabiyye, thk. Fahr Salih Kadâre, Amman: Daru Ammar, 2004.
• Zihni, Hacı Mehmed, el-Muntahab ve’l-muktadab fî kavâ‘idi’s-sarfi ve’n-nahv, I-II, 6. Baskı, İstanbul: Marifet Yay, 2014.