Osmanlı Dış Borçları, Tütün ve Reji İdaresinin Faaliyetleri Üzerine Bir Değerlendirme

Yıl 2023, Sayı: 21, 54 - 71, 26.06.2023

R. Hülya Öztürk

Öz

Osmanlı Devleti’nin 1875 yılında borçlarını ödeyemeyeceğini ilan etmesi Avrupalı devletleri alacaklarını tahsil etmeyi garanti altına alan çözümler üretmeye sevk etmiştir. Bu çözüm yolu Rüsumu Sitte, Duyun-u Umumiye ve nihayet Reji İdaresi’nin kurulmasını sağlayan süreçtir. Osmanlı Devleti’nde kar etme potansiyeli yüksek bir ürün olan tütün Avrupalı devletlerin dikkatini çekmiştir. Reji İdaresi Osmanlı topraklarında tütünden elde edilebilecek her türlü geliri yöneterek, bu gelirle Osmanlı Devleti’nin borçlu olduğu ülkelere ödeme yapılmasını amaçlamıştır. Reji İdaresi uygulamada tütün üretimini ve ihracatını arttırmayı amaçlayan bir tavır sergilememiş aksine sadece kar oranını arttırmaya odaklanmıştır. Bu amaç doğrultusunda yürüttüğü faaliyetler üreticinin şikayetçi olmasına yol açmıştır. Reji İdaresi’nin Osmanlı Devleti ile ilişkileri de olumlu bir düzlemde seyretmemiştir. Ancak Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu borç çıkmazı Reji İdaresi ile ilişkilerin sürdürülmesini gerektirmiştir.

Anahtar Kelimeler

Rüsumu Sitte, Duyun-u Umumiye, Reji idaresi, Tütün

Kaynakça

• Akhisari, A. (2015), Tütün İçmek Haram mıdır? Bir Osmanlı Risalesi, İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Akpınar, M. (1998), Reji İdaresi (1908-1925), Trabzon: Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Altun, M. (1995), Osmanlı Tütün Tekeli Memalik-i Osmaniye Duhanları Müşterek’ül Menfaa Reji İdaresi, Ankara: Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Altunsoy, B. (2021), Reji Uygulamalarını ve Tütün Kaçakçılığını Engellemeye Yönelik Bir Girişim: Kordon Bölükleri, Uludağ Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 22(40),547-602.
• AuthemaN, A. (2002), Bank-ı Osmani-i Şahane, İstanbul: Osmanlı Bankası Yayınları.
• Batman, M. (2013), Tobacco Smuggling İn The Black Sea Region Of The Ottoman Empire 1883-1914, İstanbul: Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Şehir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Baykara, R. (2004), Ehlikeyfin Kitabı, (Haz: Fatih Tığlı) içinde, Osmanlı Devleti’nde İlk Tütün İçme Yasağı ve İktisadi Sebebi (s. 301-304), İstanbul: Kitabevi.
• Blaısdell, D. (1940), Osmanlı İmparatorluğu’nda Avrupa Mali Kontrolü, İstanbul: T.C. Maarif Vekilliği Yüksek İktisat ve Ticaret Mektebi Yayını, Yayın No: 24.
• Çiftçi, C. (2014), I.Uluslararası Düzce Tarih ve Kültür Sempozyumu Kitabı, A.Ertuğrul (Ed.) içinde, Düzce’de Tütün Üretimi ve Reji İdaresi (s.170-181), Gaye Kitabevi.
• Deligöz, O. (2008), Osmanlı Ziraat ve Ticaret Gazetesi, Ankara: Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Demir, K. (2019), II.Meşrutiyet Dönemi Osmanlı Basınında Tütün Tarımı ve Reji Şirketi, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, cilt 22, sayı 41.419-445
• Dikmen, N. (2005), Osmanlı Dış Borçlarının Ekonomik ve Siyasi Sonuçları, Atatürk Üniversitesi İİBF Dergisi, 19 (2), s. 137 – 159.
• Dığıroğlu, F. (2007), Trabzon Reji Şirketi (1883-1914), İstanbul: Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi.
• Dığıroğlu, F. (2014), Selanik Ekonomisinde Unutulmuş Bir Alan: Tütün Üretimi, Ticareti ve Reji (1883-1912), Osmanlı Araştırmaları Dergisi, XLIII, 227-272.
• Doğruel, F.- Doğruel. S. (2000), Osmanlıdan Günümüze Tekel, İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı.
• Ekinci, M. F. (2008), Türkiye’nin Mali İntiharı, Ankara: Platin.
• Eldem, V. (1994), Osmanlı İmparatorluğunun İktisadi Şartları Hakkında Bir Tetkik, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Emiroğlu, K. (1993), Trabzon’da II. Meşrutiyet’te Tütün Rejisiyle Mücadele, Trabzon Dergisi, Sayı 3, 34-45.
• Ferid, H. (2008), Osmanlıda Para ve Finansal Kredi, cilt III Bankacılık, Haz. Mehmet Hakan Sağlam, İstanbul: T.C. Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğü.
• Genç, H., Oktar, T. (2014), Mucizeden Belaya Yolculuk Tütün, Mercimek vd, (Ed) içinde, Tütün İdaresinin Rejiden Tekele Dönüşümün Hikayesi, Tarihçi Kitabevi, İstanbul.
• Georgeon, F. (2006), Osmanlı Türk Modernleşmesi 1900-1930 Seçilmiş Makaleler, İstanbul: çev.: Ali Berktay, Yapı Kredi Yayınları.
• Gözcü, A., Çakmak, F. (2014), Mucizeden Belaya Yolculuk Tütün, Mercimek vd (Ed) içinde, Osmanlı Toplumunda Tütün Merkezli Çatışma Alanı: Kolcular ve Ayıngacılar, Tarihçi Kitabevi, İstanbul.
• Günaydın, G. G. (2009), Canik Mutasarrıflığı’nda Tütün Rejisi Uygulamalarına Karşı Tütün Amelelerinin Tepkileri (1908), Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, cilt 7, sayı 7, 105-116.
• Gürsoy, B. (1984), 100. Yılında Düyun-U Umumiye İdaresi Üzerine Bir Değerlendirme, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, c 10, 1-43.
• Güvemli, O., Zeytinoğlu, A. Emin, E. (2016), Osmanlı İmparatorluğunda Çift Yanlı Kayıt Yönteminin Xıx. Yüzyılın İkinci Yarısında Bir Sanayi İşletmesinde İlk Kez Uygulanması: Tütün Rejisi Örneği, Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, Temmuz (11),197-223.
• Hobsbawm J. E. (2010), 1780’den Günümüze Milletler ve Milliyetçilik ‘Program, Mit, Gerçeklik’. İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Kantarzade, Ş. R. (1340), Acı Hakikatler, Reji’yi Nasıl Mağlup Ederiz, Bursa: Matbuayı Orhaniye.
• Karaca, A. (2007), Tütün Kitabı, G.Naskali (ed), Osmanlı İmparatorluğunda Reji Ve Tütün Kaçakçılığında Trabzon Örneği: Bir Yabancı Sermaye Serüveni (s.56-73), İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Karagöz, F. G. (2020), 17.Yüzyılda Mühimme Defterleri ve Ayntab/Antep Şeriye Sicilleri Örneklerinde Kahvehanelerin Kapatılması ve Tütün Yasaklarının Uygulanması, Hacettepe HFD, 10(2), s.494-554.
• Kazgan, H. (1984), Osmanlı İmparatorluğunda Tütün Tekeli, Ekonomi Ansiklopedisi 3, Pagmaş Yayınları.
• Kazgan, H. (1985), Düyun-ı Umumiye, Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, 691-716,3, İletişim Yayınları.
• Lewıs, B. (1997). Duyun-ı Umumiye, The Encyclopaedia, Brill,
• Morawitz, C. (1978), Türkiye Maliyesi, Ankara: Maliye Bakanlığı Tetkik Kurulu Yayını.
• Mutluçağ, H. (1967), Duyun-ı Umumiye ve Reji Soygunu, Belgelerle TÜRK Tarihi Dergisi,2, 32-37.
• Müderrsioğlu, A. (1990), Kurtuluş Savaşının Mali Kaynakları, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Naima, M. (2007), Tarih-i Naima, Cilt II-IV, Haz. Mehmet İpşirli, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Noviçev, A.D. (1979). Osmanlı İmparatorluğunun Yarı Sömürgeleşmesi, çev.Nabi Dinçer, Ankara: Onur Yayınları.
• Oktar, T. (1992), Osmanlı Devleti’nde Reji Şirketi, İstanbul: Bilim Teknik Yayınevi.
• Ösen, S. (2016), 20.Yüzyıl Başlarında İzmit Sancağında Tütün Üretiminde Karşılaşılan Sıkıntılar ve Tütün Kaçakçılığı, Uluslararası Karamürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu Bildirileri, Kocaeli Büyükşehir Yayınları.
• Özen, Ş. (2012), Tütün, TDVİA, cilt 42,.5-9.
• Öztürk, M. Y., Keskin, N. E., (2011). Osmanlıda Yabancı Yatırımlar Duyunu-ı Umumiye ve Tütün Rejisi, Memleket Siyasi Yönetim, 6/16, 116-150.
• Pamuk, Ş. (2018), Osmanlı Ekonomisinde Bağımlılık ve Büyüme (1820-1913). İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları.
• Pamuk, Ş. (1984), Osmanlı Ekonomisi ve Dünya Kapitalizmi (1820-1913), Ankara: Yurt Yayınları.
• Parvus, E. (2005), Türkiye’nin Mali Tutsaklığı. (Haz: Muammer Sencer), İstanbul: İleri Yayınları.
• Quataert, D. (1987), Osmanlı Devleti’nde Avrupa İktisadi Yayılımı ve Direniş, Ankara: Yurt Yayınları.
• Toprak, z. (1982), Türkiye’de Milli İktisat (1908-1918), Ankara: Yurt Yayınları.
• Ünal, M. (2007), Tütün Kitabı, G.Naskali (Ed), içinde Tütünün Dört Yüzyılı, Kitabevi Yayınları,(s.17-33), İstanbul.
• Üskül, Z. (2019), Hüdavendigar Vilayetinde Tütüncülük ve Reji İdaresi, Bursa: Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yardımcı, E. (2020), Reji Dönemi Tütün Kaçakçılığının Toplumsal Anlamı ve Temsilleri, Kebikeç: İnsan Bilimleri için Kaynak Araştırmaları Dergisi, sayı 49, 103-122.
• Yeniay, İ. H. (1964). Yeni Osmanlı Borçları Tarihi, İstanbul: İ .Ü. İktisat Fakültesi, Yayın No:150, Ekin Basımevi .
• Yılmaz, F. (2005), Osmanlı İmparatorluğunda Tütün: Sosyal, Siyasi ve Ekonomik Tahlili, 1600-1883.İstanbul: Yayınlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yılmaz, F. (2012), Tütün, TDVİA, cilt 42,1-4.