TRADITIONS OF LITERARY LANGUAGE OF THE CRIMEAN TURKS: ON POEMS AND LETTERS OF BORA GAZİ GİRAY

Yıl 2017, Cilt: 2 Sayı: 2, 348 - 361, 15.12.2017

Oleg Rustemov

https://doi.org/10.29110/soylemdergi.355985

Öz

The
Crimean peninsula and the lands known as “Desht-i Kipchak” has accepted the
many waves of immigration of different Turkic tribes in different periods. All
the Turkic peoples, folks and tribes who came here have left their mark in
history, especially in the history of language. Mixing and crossing languages
​​is a normal process in the formation of world languages. The Crimean Tatar
language has been influenced by many Turkish dialects and other neighboring
languages. Article deals with the formation problematique of Crimean Tatar
literary language in a period when the official language of the Golden Horde
has a highly active interaction with Ottoman Turkish and the dialects of local
people in Crimea (called as Kuman or Kipchak). In the sample used in the study,
Kuman language appears to be the basis of modern Crimean Tatar language and it
has also certain traces from the Turkish of Golden Horde and especially Ottoman
Turkish. The letter (yarlyk) of the Crimean Khan Bora Gazi Giray was taken as a
sample of language. The text was also translated into contemporary Turkish.

Anahtar Kelimeler

Mixing of languages, yarlyk, “Desht-i Kipchak”, Turkic, Codex Cumanicus, Coman

Kırım Türklerinin Edebî Dil Gelenekleri: Kırım Hanı Bora Gazi Giray'ın Şiir ve Mektupları Üzerine

Öz

Kırım yarımadası ve kuzeyindeki, tarihte Deşt-i
Kıpçak adıyla bilinen araziler, farklı dönemlerde çok sayıda ve farklı Türk
kavimlerinin göç dalgalarını kabul etmişti. Buraya gelen bütün Türk halkları,
kavim ve boylar, tarihte, özellikle dil tarihinde, kendi izlerini bırakmışlar.
Dillerin karışıp ve çaprazlanması, dünya dillerinin oluşumunda olağan bir
süreçtir. Kırım Tatar dili, birçok Türk lehçesinden ve başka komşu dillerden
etkilenmiştir. Makalede Altın Ordu resmi dilinin, Osmanlıcanın ve Kuman veya
Kıpçak denilen Kırım'daki yerel halkın dilinin son derece aktif şekilde
etkileşime girdiği bir dönemde, Kırım Tatar edebi dilinin oluşum sorunsalını
ele alıyor. Çalışmada kullanılan örnek malzemede Kuman dili, modern Kırım Tatar
dilinin temelini oluşturmakla beraber, Altın Ordu’nun ‘Türki’si ve
özellikle Osmanlıcanın belirgin izleri görünmektedir. Dil materyali olarak
Kırım Hanı Bora Gazi Giray'ın yarlığı (mektubu) alınmıştır. Yarlık ayrıca da
çağdaş Türkçe ’ye çevrilmiştir.

Anahtar Kelimeler

dillerin karışıklığı, yarlık, Deşt-i Kıpçak, Türki, Codex Cumanicus

Kaynakça

• Argunşah, Mustafa-Güner, Galip (2015). Codex Cumanicus. İstanbul: Kesit.
• Bartold V. V. (2002). Rabotı po istorii i filologii türkskih i mongolskih narodov. (Türk ve Moğol Halkların Tarih ve Filolojisi Üzerine Araştırmalar). Moskova: ‘Vostoçnaya Literatura’.
• Bertels Ye. Е. (1963). Sufizm i sufiyskaya literatura (Tasavvuf ve tasavvuf edebiyatı). Moskova: «Nauka»,– 524 s.
• Blagova G. F (1997). Çagatayskiy yazık (Çağatay dili) içinde “Türkskiye yaziki” (red. Tenişev). Bişkek: ‘Kırgızstan’,– s. 148-159.
• Borovkov A. K. (1963). Leksika sredneaziatskogo tefsira XII – XIII vv. (XII – XIII yy. Orta Asya Tefsirinin Dili). Moskova: İzdatel’stvo Vostoçnoy Literaturı. 368 s.
• Brockelmann, C. (1916). “Ali's Qişşa-i Jüsuf der alteste Vorlâufer der Osmanischen Literatür”/ Berlin: Abhandlange der Bayerischen Akademia der Wissenschaften. - s. 5-8.
• Bronevskiy, Martin (1970). “Kırım”. Çeviren: Kemal Ortaylı. Ankara: EGE Matbaası.
• Bursalı, Mehmet Tahir (1990). Osmanlılar Zamanında Yetişen Kırım Müellifleri. Ankara: Kültür Bakanlığı. 64 s.
• Сodex Cumanicus (1942). / Komanisches wörterbuch. Ed. K. Grönbech. – Kopenhagen: Einar Munksgaard. 289 s.
• Ertaylan, İsmail Hikmet (1960). “Yusuf ile Züleyha”. İstanbul:.Edebiyat Fakültesi Basımevi. 124 s.
• Ertaylan, H. İ. (1958). Gazi Giray Han. Hayatı ve Eserleri. İstanbul: Ahmed Said Basımevi.– 92 s.
• Halim Giray (2013). Gülbün-ü Hânân (Kırım Hanları Tarihi). Yayına Haz. Alper Başer-Alper Günaydın. İstanbul, Avrasya Enstitüsü Yayınları.
• Gaciyeva N. Z., Serebryakov B. A. (1986). Sravnitel’no-istoriçeskaya grammatika türkskih yazıkov (Türk Dillerin Karşılaştırılmalı Tarihi Grameri). Sentaks. Moskova: “Nauka”.– 284 s.
• Grigoryev A. P. (1977). “Ofitsial’nıy yazık Zolotoy Ordı XIII-XIV vv.” (“XIII-XIV yy. Altın Ordu’nun resmi dili”) içinde Türkologiçeskiy sbornik. (1981). / (Redaktör A. N. Kononov). Moskova. – S. 81-89.
• Gültekin, İbrahim (1998). Halim Giray ve Gülbün-i Hânân. Yüksek Lisans Tezi. Türkistan: Ahmet Yesevi Üniversitesi.
• İnalcık, Halil (1944). “Yeni Vesikalara göre Kırım Hanlığı’nın Osmanlı Tabiliğine Girmesi ve Ahidname Meselesi,” Belleten 8, S. 192-93.
• Kaşgari, Mahmud. Divanü Lûgat-it-Türk. (1992). Çeviren: Besim Atalay. Dört cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. Kırım kadıları sicillerin foto kopyaları. Simferopol, İsmail Gaspirali adına Milli Kütüphanesi. Arşiv fondu: 67 A90.
• Nacip, E. N. (1975). “Türkoyazıçnıy pamyatnik XIV v. ‘Gülistan’ Seyf Sarai i yego yazık” (XIV yüzyıl Seyf Sarai’nin Türk dilindeki ‘Gülistan’ yadigârı ve onun dili). İki kısmında. Alma-Ata: Nauka, Kısmı 1: 210 s. Kısmı 2: 300 s.
• Nacip E. D., Blagova G. F. (1997). “Türki yazık” (Türki dili) içinde “Yazıki mira” / “Türkskiye yazıki”. (Red. Tenişev E. R.). Bişkek: ‘Kırgızstan’. – S. 126-138
• Rustemov O. D. Stepanov Ye. N. (2016). “Gegrafiçiskiye nazvaniya v krımskih kadiaskerskih tetradyah: k voprosu o proishojdenii oronima Çongar”. (Kırım kazasker defterlerinde Coğrafik İsimler: Oronym Çongar soruna dair) içinde Naukovo-teoretiçnıy çasopis s movoznavstva No. 26. ONU im. Meçnikova. Odesa. S. 138-144.
• Samoyloviç A. N. (1916). “Opyt kratkoy krımskotatatrskoy grammatiki” (Kırım Tatar Dilin Kısa Gramer Denemesi). А. Н. Самойлович. Petrograd: İ. Boraganskiy Basımevi. – 104 s.
• Toparlı, R., Vural, H., Karaatlı, R. (2007). “Kıpçak Türkçesi Sözlüğü”. Ankara: TDK Yayınları. – 338 s.
• Velyaminov-Zernov V. (1864) “Materialı dlya istorii Krımskogo Hanstva, izvleçonnıye po rasporyajeniyu imperatorskoy Akademii Nauk iz Moskovskogo Glavnogo Arhiva Ministerstva İnostrannı Del”. (İmparatorluk Bilimler Akademiyse emriyle Moskova Diş İşleri Bakanlığının Baş Arşivinden çıkarılan Kırım Hanlığı Tarihine ait malzemeler) – St-Petersburg: – 941 s.
• Vernadskiy G. V. (1997). “Mongolı i Rus’” (Moğollar ve Eski Rusya) / Г. В. Вернадский. Tver’: Lean; Moskova: Agraf, – 811 s.
• Zaytsev İ. (2009). Krımskaya istoriografiçeskaya traditsiya XV-XIX vv.: puti razvitiya: tekstı i istoçniki (XV-XIX yy. Kırımın historiyografi geleneği: gelişim yolları: metinler ve kaynaklar). И. В. Зайцев – Moskova: Vostoçnaya Literatura. 304 s.