Tarihî Türk Lehçelerinde (8-15. yy.) Ok ve Okçuluk ile İlgili Kavramlar Üzerine Bir İnceleme

Yıl 2024, Cilt: 9 Sayı: 1, 409 - 444, 29.04.2024

Muzaffer Saz

https://doi.org/10.29110/soylemdergi.1412979

Öz

Türk dilinin ve kültürünün yüzyıllardır süregelen yolculuğu boyunca Türklerin gerek sosyal ve kültürel yaşamlarında gerekse askerî ve siyasî alanlarında önemli bir yeri olan ok ve okçuluk ile ilgili zengin bir söz varlığı birikimi meydana gelmiştir. Bu alanda her ayrıntıya önem verilmiş, her nesne ve eylem için yeni bir terim türetilmiştir. Türkler için bu denli önemli olan ok onların dillerine yansımış, ok ve okçulukla ilgili terimler Orhon Yazıtları’ndan beri Türk dilinin her döneminde eserlerde yer almıştır. Bu çalışmada ok ve okçuluk ile ilgili söz varlığının Türk dilinin tarihî dönemlerine (Orhon Türkçesi, Eski Uygur Türkçesi, Karahanlı Türkçesi, Harezm Türkçesi ve Kıpçak Türkçesi) ait olan eserlere nasıl yansıdığı incelenmiş, tespit edilen 238 terimin eserlerde nerede geçtiği metin parçaları ile tanıklandırılmaya çalışılmış, verilen bu örneklerin sayfa/varak numaraları belirtilmiştir. Bunların yanı sıra tarihî metinlerden elde edilen bu terimler konularına göre “ok ile ilgili genel terimler, ok türleri, okun bölümleri ile ilgili terimler, yay ile ilgili genel terimler, yay türleri, yayın bölümleri ile ilgili terimler, ok ve yay yapımında kullanılan maddeler, okçuluk ile ilgili meslek adları, ok ve yay mahfazaları için kullanılan terimler, okçuluk ile ilgili teknik terimler, ok atma hatalarından dolayı elde oluşan zedelenmeler, ve okçuluk ile ilgili fiiller” başlıkları altında sınıflandırılmaya tabi tutulmuş ve Türkçe kökenli olmayan terimlerin kökeni belirtirmiş, aldıkları ekler gösterilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Eski Türkçe, Türk Okçuluğu, Ok ve Yay, Okçuluk Terimleri, Söz Varlığı

A Study on the Concepts Related to Arrow and Archery in Historical Turkish Dialects (8-15th Century)

Öz

Throughout the centuries-long journey of Turkish language and culture, a rich vocabulary has been accumulated regarding arrows and archery, which have an important place in both the social and cultural lives of the Turks and their military and political spheres. In this field, every detail has been given importance and a new term has been coined for every object and action. The arrow, which is so important for the Turks, was reflected in their language, and terms related to arrows and archery have appeared in works in every period of the Turkish language since the Orkhon Inscriptions. In this study, it was examined how the vocabulary related to arrows and archery was reflected in the works belonging to the historical periods of the Turkish language (Orkhon Turkish, Old Uyghur Turkish, Karakhanid Turkish, Khwarezmian Turkish and Kipchak Turkish), and it was tried to testify where the 238 identified terms appeared in the works with text fragments, The page/leaf numbers of these examples are indicated. In addition, these terms obtained from historical texts, according to their subjects, include "general terms related to arrows, types of arrows, terms related to parts of arrows, general terms related to bows, types of bows, terms related to parts of bows, materials used in making bows and arrows, archery". They were classified under the headings of "professional names related to archery, terms used for arrow and bow cases, technical terms related to archery, injuries to the hands due to arrow shooting errors, and verbs related to archery", and the origins of the terms that are not of Turkish origin are indicated and the suffixes they received are shown.

Anahtar Kelimeler

Old Turkish, Turkish Archery, Arrow and Bow, Archery Terms, Vocabulary

Kaynakça

• Ağar, Mehmet Emin (1989). Kitâb fi’l-Fıkh bi-Lisân-ı Türkî. Yayımlanmamış Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• Arat, Reşit Rahmeti (1991). Kutadgu Bilig I. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arat, Reşit Rahmeti (1992). Atebetü’l-Hakayık. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Argunşah, Mustafa ve Galip Güner (2022). Codex Cumanicus. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ata, Aysu (2019). Ḳıṣaṣü’l- Enbiyā (Giriş-Metin-Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ata, Aysu (2019). Karahanlı Türkçesinde İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası, Giriş-Metin-Notlar-Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atalay, Besim (1945). Et- Tuhfetü’z- Zekiyye Fi’l- Lûgati’t- Türkiyye. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atalay, Besim (1949). Eş- Şüzûr-üz- Zehebiyye vel- Kıtaü’l- Ahmediyye fil-Lûgat-it- Türkiyye. İstanbul: Üçler Basımevi.
• Aydın, Erhan (2019). Orhon Yazıtları (Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor). İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Bakırcı, Fatih (2020). “Bir Okçuluk Terimi: Koşa Yay (Çekmek)”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C. 60: 179-194.
• Bang, Willi ve Reşit Rahmeti Arat (1936). Oğuz Kağan Destanı. İstanbul: Burhaneddin Basımevi.
• Berkli, Yunus (2007). “Mezar Taşlarında Görülen Kılıç, Hançer, Ok-Yay ve Bayrak Motiflerinin Sembolik Anlamları”. EKEV Akademi Dergisi, (31): 67-80.
• Bilgili, N. (2017). “Mehmetçiğin Mitolojisi”. Popüler Bilim, S. 256: 40-45.
• Caferoğlu, Ahmet (1931). Kitâbü’l- İdrâk li Lisâni’l- Etrâk. İstanbul: Evkaf Matbaası.
• Caferoğlu, Ahmet (2015). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Çağbayır, Yaşar (2017). Ötüken Osmanlı Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Clauson, Sir Gerard (1972). An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth-century Turkish. Oxford At The Clarendon Press.
• Çetin, Engin (2020). Altun Yaruk VII. Kitap. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Delice, H. İbrahim (2021). “Kitab fi İlmi’n-Nüşşab’da Geçen Okçuluk Terimleri”. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi, Cilt 5: 1841-1859.
• Delice, H. İbrahim (2003). Hulasa, Okçuluk ve Atçılık (Hüseyin b. Ahmet el- Erzurumî). İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Devellioğlu, Ferit (2009). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. İzmir: Aydın Kitabevi.
• Eckmann, Janos (2014). Nehcü’l-Ferādîs. (Yayımlayanlar: Semih Tezcan, Hamza Zülfikar, Aysu Ata). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Elaiçık, Muhittin (2013). “Tarihçi Atâ’nın Atçılık ile İlgili Eseri: Tuhfetü’l-Fârisîn Fî-Ahvâli Huyûli’l-Mücâhidîn”. Turkish Studies-International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 8/7: 149-156.
• Eminoğlu, Emin (2011). Abbâs İbni Hamza es-Sabrânî, Kitâbü’l- Ef’âl- Kıpçakça Satır Arası Sözlük. Ankara: Akça Yayınları.
• Ercilasun, Ahmet Bican ve Ziyat Akkoyunlu (2018). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eren, Hasan (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Bizim Büro Basım Evi.
• Gazoz, Metin ve Yusuf Şimşek (2017). Okçuluk Ders Kitabı. Ankara: MEB Yayınları.
• Göksu, Erkan (2016). “Okla Yükselen Millet”. Gazi Süleyman Paşa ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu Ⅲ, Kocaeli: 2469-2481.
• Göksu, Erkan (2018). Okla Yükselen Millet-Türklerde Ok ve Okçuluk. İstanbul: Okçular Vakfı.
• Güler, Emine (2023). “Orhun Yazıtlarında Yüceltme”. Kutsalın İzdüşümleri (Ed. Nejla Orta ve Altuğ Ortakcı). Çanakkale: Paradigma Akademi, 109-133.
• Güner, Galip (2017). Resûlî Sözlüğü’nün Türkçe Söz Varlığı. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Güner, Galip (2021). Karahanlı Türkçesinde Fiil. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Güven, Özbay (1999). Türklerde Spor Kültürü. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Hacıeminoğlu, M. Necmettin (2000). Kutb’un Husrev ü Şirin’i ve Dil Hususiyetleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• İmamoğlu, Osman vd. (1999). “Osmanlı Devleti’nin Spor Politikasını Etkileyen Unsurlar”. Osmanlı’da Spor Sempozyumu, Konya: 61-71.
• Kafesoğlu, İbrahim (1998). Türk Millî Kültürü. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Karamanlıoğlu, Ali Fehmi (1989). Seyfi-i Sarâyî, Gülistan Tercümesi (Kitâb Gülistan bi’t- Türkî). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları
• Koca, Selçuk Kürşat (2017). “Geleneksel Türk Okçuluğu”. TR Kültür Dergisi: 45-47.
• Kök, Abdullah (2004). Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur’an Tercümesi (TİEM 73 1v-235v/2), Giriş-İnceleme-Metin-Dizin. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi.
• Küçük, Mehmet Alparslan (2018). “İslâm Öncesinden Sonrasına Türk Geleneğinde Bir Yaşam Stili: “Okçuluk”. International Journal of Cultural and Social Studies: 178-191.
• Metin, Tülay (2014). “Selçuklarda Okçuluğa Genel Bir Bakış”. Tarih Okulu Dergisi, Sayı ⅩⅦ: 131-153.
• Müller, F. W. Karl ve Annemarie von Gabain (1945). Çaştani Bey Hikâyesi (Çev. S. Himran). İstanbul: Bürhaneddin Erenler Basımevi.
• Özkafa, Fatih (2018). “Okçuluk ve Hat Sanatı”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırma Dergisi, C. 7: 1642-1672.
• Öztopçu, Kurtuluş (2002). Kitâb Fî ‘İlm An-Nuşşâb. İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
• Paçacıoğlu, Burhan (2016). VIII.-XVI. Yüzyıllar Arasında Sözcük Dağarcığı. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Polatcan, İsmail (2022). “Geçmişten Günümüze Türklerde Sportif ve Kültürel Bağlamda Atlı Okçuluk”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Derisi, 11/3: 1346-1363.
• Sağol, Gülden (1993). Harezm Türkçesi Satır Arası Kur’an Tercümesi Giriş-Metin-Sözlük Ⅰ. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Marmara Üniversitesi.
• Sertkaya, Osman Fikri (1968). Mi‘rāc-nāme (Metin-İndeks). Türk Dili ve Edebiyatı Mezuniyet Tezi. İstanbul Üniversitesi.
• Şimşek, Yaşar (2019). Harezm Türkçesi Kur’ân Tercümesi (Meşhed Nüshası [293 No.], Giriş-Metin-Dizin) C. Ⅰ-Ⅱ. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Taş, Yasemin (2017). Kıpçak Türkçesinde Askerlikle İlgili Söz Varlığı. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Erciyes Üniversitesi.
• Taymas, Aptullah Battal (1934). İbnü-Mühennâ Lûgati. İstanbul: Devlet Matbaası.
• Tekin, Şinasi (2019). Maytrısimit-Burkancıların Mehdîsi Maitreya ile Buluşma Uygurca İptidaî Bir Dram. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, Talat (2019). Irk Bitig. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Toparlı, Recep ve Mustafa Argunşah (2014). Mu’înü’l-Mürîd (İnceleme-Metin-Çeviri-Dizin-Tıpkıbasım). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Toparlı, Recep (2003). Ed- Dürretü’l- Mudiyye fi’l- Lügati’t- Türkiyye. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Toparlı, Recep (2017). İrşâdü’l-Mülûk Ve’s-Selâtîn. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Toparlı, Recep vd. (1999). El- Kavânînü’l- Külliyye li- Zabti’l- Lügati’t- Türkiyye. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Toparlı, Recep vd. (2000). Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Toparlı, Recep vd. (2014). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Toprak, Funda (2005). Harezm Türkçesinde Fiil. Ankara.
• Tulu, Sultan (2021). “Dede Korkut Kitabında Okçuluk Terimleri”. Bitig Türkoloji Araştırmaları Dergisi: 51-58.
• Turan, Osman (1969). Türk Cihân Hâkimiyeti Mefkuresi Tarihi (C. Ⅰ-Ⅱ). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Tuzcuoğulları, Ömer Tarkan (2020). “Türk Okçuluğu ve Geleneksel Yayların Aerodinamik Yapısı Üzerine Bir Araştırma”. International Social Sciences Studies Journal, Vol: 6: 4663-4667.
• Uğurlu, Mustafa (1987). Münyetü’l- Guzât. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Ünlü, Suat (2012). Harezm Altınordu Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Ünlü, Suat (2012). Karahanlı Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Ünlü, Suat (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Ünlü, Suat (2004). Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur’an Tercümesi (TİEM 235v/3-450r/7) Giriş-Metin-İnceleme-Analitik Dizin. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Hacettepe Üniversitesi
• Vural, Hanifi (2020). “Osmanlı Türkçesi Sözlüklerinde Yer Alan Okçuluk Terimleri”. Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi: 115-123.
• Wilkens, Jens (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen Altuigurisch- Deutsch-Türkisch (Eski Uygurcanın El Sözlüğü Eski Uygurca- Almanca-Türkçe). Berlin: Universitätsverlag Göttingen.
• Yıldırım, Taner (2016). “Abbasîler’de Sportif Faaliyetler ve Eğlence Kültürü”. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 26: 351-367.
• Yüce, Nuri (2014). Mukaddimetü’l-Edeb (Ḫvārizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yücel, Ünsal (1999). Türk Okçuluğu. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.