Atebetü'l Hakayık'ın Tematik Söz Varlığı: Adlar

Yıl 2024, Cilt: 9 Sayı: 1, 445 - 479, 29.04.2024

Nalan Şenata

https://doi.org/10.29110/soylemdergi.1443199

Öz

Öz
İslami Orta Asya Türk yazı dilinin en kıymetli eserlerinden biri Edib Ahmed Yüknekî’nin kaleme aldığı Atebetü’l Hakayık’tır. Edib Ahmed eserini aruz vezniyle ve Kaşgar (Hakaniye) diliyle yazmıştır. Edib, eserinde dinî-tasavvufî konuları işlerken öğretici bir üslupla hareket etmiştir. Bu durum esere didaktik bir özellik katmıştır. Eserde şairin sık sık öğütlerde bulunması yönüyle eser bir nasihatname özelliği taşımaktadır. Şair, eserinin başında bu kitabı yazma sebebinden bahsederken, kitabı gören ve okuyan herkesin bu yazılanlardan istifade etmesi ve hayatını düzenlemesi ümidiyle yazdığını belirtmektedir. Kişinin aklını ve bilgisini kullanarak ahlâkını ve düşüncelerini güzelleştireceği, kendisine ve topluma fayda sağlayacağı üzerinde durmaktadır.
Şairin eserinde vermek istediği mesajları, öğütleri tüm incelikleriyle anlamak için eserin söz varlığına inmek gerekir. Tematik çalışmalar, eserin söz varlığına hâkim olmak, eseri tüm derinliğiyle anlayabilmek için önemlidir. Ayrıca söz varlığının tespiti şairin zihinsel ve ruhsal dünyasının çerçevesini çizmekle kalmaz; eserin yazıldığı dönem hakkında da okura bilgiler verir. Bu çalışmada Atebetü’l Hakayık’ın söz varlığı “adlar” ile sınırlı tutularak tematik olarak incelenmiştir. Eserde geçen adlar, Özel Adlar, Temalarına Göre Adlar ve Görevli Ögeler olmak üzere üç ana tema altında toplanmıştır. Adların anlamlarına göre açılan toplam 140 alt tema bulunmaktadır. Çalışmada ana temalar ve yardımcı temalarla birlikte toplam 143 tema oluşturularak eserdeki adlar bu temalar altına yerleştirilmiştir. Kullanılan sözcükler bağlamında, eserde geçen adların tematik olarak incelenmesi şairin düşünce dünyasının ve yaşadığı dönemin anlaşılmasına yardımcı olacaktır. Bu yöntemle esere bir bütün olarak bakılabilecek; dinî-tasavvufî konularla şekillenen eserin söz varlığının okur tarafından öğrenilmesine fayda sağlayacaktır.

Anahtar Kelimeler

Atebetü’l Hakayık, Edib Ahmed Yüknekî, Söz Varlığı, Tematik, Adlar

Thematic Vocabulary of Atebetü'l Hakayık: Nouns

Öz

Abstract
One of the most valuable works of the Islamic Central Asian Turkic written language is Atebetü’l Hakayık written by Edib Ahmed Yüknekî. Edib Ahmed composed the work in the aruz meter and in the Kashgar (Hakaniye) dialect. In the work, Edib employs an instructive style while addressing religious and sufistic themes, giving the work a didactic quality. The frequent advice given by the poet in the work gives it the characteristic of an admonitory letter. At the beginning of the work, the poet explains the reason for writing the book, stating that it is written with the hope that everyone who sees and reads it will benefit from what is written and organize their lives. The emphasis is on the idea that individuals, by using their intellect and knowledge, can improve their morality and thoughts, benefiting both themselves and society.
To fully understand the messages and advice the poet wants to convey in the work, one must delve into the vocabulary of the text. Thematic studies are important for mastering the vocabulary of the work and comprehending it in its entirety. Additionally, identifying the vocabulary not only outlines the poet's intellectual and spiritual world but also provides information about the period in which the work was written. In this study, the vocabulary of Atebetü’l Hakayık is thematically examined, focusing specifically on "nouns". The nouns mentioned in the work are categorized under three main themes: Proper Nouns, Nouns According to Themes, and Functional Elements. There are a total of 140 sub-themes opened based on the meanings of the nouns. With main and auxiliary themes, a total of 143 themes are created, and the nouns in the work are placed under these themes. Examining the thematic aspects of the nouns in the work based on the context of the words will assist in understanding the poet's thought world and the period in which he lived. This method allows a holistic view of the work and facilitates the reader's understanding of the vocabulary shaped by religious and sufistic themes.

Anahtar Kelimeler

Atebetü, Edib Ahmed Yüknekî, Vocabulary, Thematic, Nouns

Kaynakça

• Akdemir, Yılmaz (2020). Senglah’ın Tematik Sözlüğü (İsimler). İstanbul.
• Arat, R. Rahmeti (2009). Atebetü’l-Hakayık. Ankara.
• Devellioğlu, Ferit (2007). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara.
• Karaz, Barış (2017). “Atebetü’l Hakayık’ta Değerler Eğitimi Üzerine İnceleme”. Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. C.3, S. 2, s. 167-181.
• Özcan, Mehmet Fatih (2020). “Atebetü’l Hakayık’ta Eğitim, Bilim ve Akıl”. Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 6/2, s. 329-338.
• Sipehsâlâr. TDV İslâm Ansiklopedisi. https://islamansiklopedisi.org.tr/sipehsalar (erişim 20.07.2023)
• Söz Varlığı. Türk Dil Kurumu: Sözlük. TDK Sözlük. https://sozluk.gov.tr/ (erişim 20.02.2024)
• Şehitoğlu Muammer (2021). “Atebetü’l Hakayık’ta Yer Alan Kök Değerlere İlişkin Bir Değerlendirme”. Mustafa Kemal Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi. C. 5, S. 8, s. 69-84.
• Şirin User, Hatice (2006). Türkçede Para ve Para Birimi, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, C. 52, S. 2004/1, s. 128-151.