Yeni Uygur Türkçesinde Söz Dizimsel Sürerlik Göstergeleri

Yıl 2024, Cilt: 9 Sayı: 1, 344 - 357, 29.04.2024

Neşe Erenoğlu

https://doi.org/10.29110/soylemdergi.1452107

Öz

Yeni Uygur Türkçesinde sürerlik görünüşünün bildiriminde kullanılan pek çok gösterge bulunmaktadır. Sürerlik göstergeleri, biçim bilgisel kategoride olabileceği gibi söz dizimsel kategoride de yer alabilir. Sürerliği ifade etmek için kullanılan göstergeler yalnızca ek ve tasvir fiilleri ile sınırlı değildir. Sıfat tamlamaları, ikilemeler, zarf-fiil grupları ve isim+yardımcı fiil yapısındaki birleşik fiiller de sürerlik bildirimine hizmet eder. Söz dizimsel kategorideki sürerlik göstergeleri, kimi zaman Men her küni öyge kélidiġanmen cümlesinde olduğu gibi sürerlik görünüşünü atayarak yönlendirici bir rol oynarken kimi zaman Ḳuyaş her küni şerḳtin çiḳar cümlesindeki gibi bu görünüşte pekiştirici bir rol üstlenir.
Bu çalışmada, Yeni Uygur Türkçesindeki söz dizimsel sürerlik göstergelerinin ortaya konulması amaçlanmıştır. Sürerlik göstergeleri sıfat tamlamalarından oluşan sürerlik göstergeleri, ikilemelerden oluşan sürerlik göstergeleri, fiilimsi gruplarından oluşan sürerlik göstergeleri, birleşik fiillerden oluşan sürerlik göstergeleri olmak üzere dört ana başlık altında incelenmiştir. Birleşik fiiller, isim+yardımcı fiil yapısındaki birleşik fiillerden oluşan sürerlik göstergeleri ve fiil+zarf-fiil eki+yardımcı fiil yapısındaki birleşik fiillerden oluşan sürerlik göstergeleri olmak üzere alt başlıklara ayrılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Yeni Uygur Türkçesi, söz dizimi, sürerlik, görünüş, gösterge

Syntactic Continuity İndicators in New Uyghur Turkish

Öz

There are many indicators used in expressing the continuity aspect in New Uyghur Turkish. Continuity indicators can be in the morphological category as well as in the syntactic category. The indicators used to express continuity are not limited to suffix and descriptive verbs. Adjectival constructions, hendiadyoins, adverb groups and compound verbs in the noun+auxiliary verb structure also serve to indicate continuity. While continuity indicators in the syntactic category sometimes play a guiding role by assigning the continuity aspect, as in sentence Men her küni öyge kélidiġanmen, sometimes they play a reinforcing role in the continuity aspect, as in sentence Ḳuyaş her küni şerḳtin çiḳar.
In this study, it is aimed to reveal the syntactic continuity indicators in New Uyghur Turkish. Continuity indicators are analyzed under four main headings: continuity indicators consisting of adjectival constructions, continuity indicators consisting of hendiadyoins, continuity indicators consisting of verbal groups, and continuity indicators consisting of compound verbs. Compound verbs are divided into sub-headings as continuity indicators consisting of compound verbs with noun+auxiliary verb structure and continuity indicators consisting of compound verbs with verb+ adverbial suffix+auxiliary verb structure.

Anahtar Kelimeler

New Uyghur Turkish, syntax, continuity, aspect, indicator

Kaynakça

• Aksan, Yeşim ve Mustafa Aksan (2005). “Birleşik Eylemler, Sıralı Eylemler ve Görünüş”. Proceedings of the XIXth National Linguistics Conference, s. 398-413.
• Aydemir, İbrahim Ahmet (2010). Türkçede Zaman ve Görünüş Sistemi. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Bacanlı, Eyüp (2014). Kılınış Kategorisi ve Altaycada Kılınış Belirleyicisi Olarak Art Fiiller. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Barthes, Roland (1979). Göstergebilim İlkeleri. Berke Vardar ve Mehmet Rifat (Çev.). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Barthes, Roland (2005). Göstergebilimsel Serüven. Mehmet Rifat ve Sema Rifat (Çev.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Benzer, Ahmet (2012). Türkçede Zaman, Görünüş ve Kiplik. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Comrie, Bernard (1976). Aspect: An Introduction to the Study of Verbal Aspect and Related Problems. New York: Cambridge University Press.
• Çelikbay, Ayhan (2010). “Yeni Uygur Türkçesinde Yat- ve Tur- Tasvir Fiillerinin Bildirme Kiplerinde Ekleşmesi Üzerine”. Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 12(24), s. 43-64.
• Çelikbay, Ayhan (2011). “Çağdaş Türk Lehçelerinde Bir Tekrar Fiili Yapma Eki: -GILA- / -KILA-“. Türkbilig, 21, s. 73-86.
• Çolak, Doğan (2023). “Saha Türkçesinde Tağıs- ‘Çıkmak’ Fiilinin Tasvir Fiili Olarak Kullanımı Üzerine”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 12(3), s. 925-934.
• Dahl, Östen (1985). Tense and Aspect Systems. New York: Basil Blackwell.
• Demir, Nurettin (2013). “Kip Ekleriyle Kurulan Birleşik Fiiller”. Prof. Dr. Leylâ Karahan Armağanı. Ankara: Akçağ Yayınları, s. 289-298.
• Demirel, Mehmet Volkan (2021). Dilde Zaman, Görünüş ve Kip/Kiplik. Ankara: Pegem Akademi.
• Demirez Aysun, Güneri (2013). “Yeni Uygur Türkçesinde Tabanlaşmış Birleşik Fiiller”. Gazi Türkiyat, 1(13), s. 59-80.
• Dilâçar, Agop (1974). “Türk Fiilinde ‘Kılınış’la ‘Görünüş’ ve Dilbilgisi Kitaplarımız”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 21-22, s. 159-171.
• Erdem Uçar, Filiz Meltem (2022). “İşlevsel ve Bağımsal Dil Bilgisi Kuramları Çerçevesinde Eski Anadolu Türkçesinde -(y)A Ekinin İşlevleri: Yunus Emre Divanı Örneği”. Söylem Filoloji Dergisi, 7(2), s. 563-585.
• Erkman, Fatma (1987). Göstergebilime Giriş. İstanbul: Alan Yayıncılık.
• Gulcalı, Zemire (2017). “Çağdaş Uygurcada ‘Fiillerin Hâl-Zaman Kategorisi’ ve Türkiye Türkçesiyle Karşılaştırılması”. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 10, s. 113-143.
• Günay, V. Doğan (2002). Göstergebilim Yazıları. İstanbul: Multilingual.
• Johanson, Lars (2016). Türkçede Görünüş. Nurettin Demir (Çev.). Ankara: Grafiker Yayınları.
• Kalelioğlu, Murat (2021). “Göstergebilim Kuramının Genel Bir Değerlendirmesi, Türkiye’deki Yeri ve Önemi”. Söylem Filoloji Dergisi, 6(1), s. 189-200.
• Karadoğan, Ahmet (2009). Türkiye Türkçesinde Kılınış. Ankara: Divan Kitap.
• Kasapoğlu, Hülya (1988). Modern Uygur Türkçesinde Fiil. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.
• Kaşgarlı, Sultan Mahmut (1991). Modern Uygur Türkçesinde Fiiller. Yayımlanmamış Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Kaydarov, A. T. vd. (1966). Hazirḳi Zaman Uyġur Tili (Morfologiya ve sintaksis). C. II. Almatı: Kazak SSR Penler Akademiyası.
• Kerimoğlu, Caner (2011). Kiplik İncelemeleri ve Türkçe. İzmir: Dinozor Kitabevi.
• Kerimoğlu, Caner (2016). Kuram ve Uygulamalarla Dilbilim Göstergebilim ve Türkoloji Genel Dilbilime Giriş. Ankara: Pegem Akademi.
• Kula, Onur Bilge (2012). Dil Felsefesi Edebiyat Kuramı I. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Necip, Emir Necipoviç (1995).Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. İklil Kurban (Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Öztürk, Rıdvan (1994). Yeni Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Rifat, Mehmet (1996). Göstergebilimcinin Kitabı. İstanbul: Düzlem Yayınları.
• Rifat, Mehmet (2008). XX. Yüzyılda Dilbilim ve Göstergebilim Kuramları. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Tehur, Arslan Abdulla vd. (2010). Hazirḳi Zaman Uyġur Tili. C. III. Urumçi: Şincan Halk Neşriyatı.
• Tömür, Hemit (1993). Hazirḳi Zaman Uyġur Tili Grammatikisi-Morfologiye. Pekin: Milliyetler Neşriyatı.
• Türk Dil Kurumu (t.y). “Gösterge”. 24.11.2023 tarihinde https://sozluk.gov.tr/ adresinden edinilmiştir.
• Türkyılmaz, Bahar (2022). “Özbek Türkçesinin ‘tur-, o’tir-, yot-, yur-‘ Fiilleri Üzerinde Aspekt-Aktionsart İzlenimleri”. Gazi Türkiyat, S 30, s. 235-255.
• Uğurlu, Mustafa (2003). “Türkiye Türkçesinde Bakış (Aspektotempora)”. Türkbilig, S 5, s. 124-133.
• Uzun, Nadir Engin (1998). “Türkçede Görünüş / Kip / Zaman Üçlüsü”. Dil Dergisi, S 68, s. 5-22.
• Vardar, Berke (2001). Dilbilimin Temel Kavram ve İlkeleri. İstanbul: Multilingual.
• Yazıcı Ersoy, Habibe (2007). “Yeni Uygur Türkçesi”. Ahmet Bican Ercilasun (Ed.). Türk Lehçeleri Grameri. Ankara: Akçağ Yayınları, s. 355-428.
• Yıldız, Mustafa (2016). Yeni Uygur Türkçesinde Tasvir Fiilleri. Konya: Kömen Yayınları.
• Yiğitbaşı, Hatice (1999). “Bugünkü Uygur Türkçesinde Birleşik Fiiller”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, C 47, s. 365-380.
• TARANAN ESERLER
• Abdulvahit Kaşgarlı, Raile (2016). Çağdaş Uygur Hikâyelerinden Seçmeler. Neşe Harbalioğlu (Ed.). Ankara: Gazi Kitabevi.
• Asim, Geyret (2014). Ökünüş. Urumçi: Şincan Halk Neşriyatı.
• Behram, Calalidin (2006a). Amet ve Apet 2. Urumçi: Şincan Halk Neşriyatı.
• Behram, Calalidin (2006b). Hékayilerdin Tallanma. Urumçi: Şincan Halk Neşriyatı.
• Çopani, Muhemmed Ehmed (2007). Semender (Tariḫiy Roman). Urumçi: Şincan Halk Neşriyatı.
• Eli, Abduveli (2000). Apaḳ Ḫoca 1. Urumçi: Şincan Halk Neşriyatı.
• Erkut, Ömer Abdulla (2012). Padiçi Vañ (Tariḫiy Roman). Urumçi: Şincan Yaşlar-Ösmürler Neşriyatı.
• Harbalioğlu, Neşe (2022). Nimşehit ve Şiirleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• İnayet, Alimcan (2013). Uygur Halk Destanları II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• İsrail, Halide (2010). Halide İsrail Eserleri 1-Keçmiş. Urumçi: Kaşgar Uygur Neşriyatı.
• Ötkür, Abdurehim (1986). İz. Urumçi: Şincan Halk Neşriyatı.
• Ötkür, Abdurehim (1995). Oyġanġan Zémin 1. Urumçi: Şincan Halk Neşriyatı.
• Sabir, Zordun (2009). İzdiniş 1. Urumçi: Şincan Halk Neşriyatı.
• Seidi, Turdimuhemmet (2009). Baldur Turġan Ġunçe. Urumçi: Şincan Güzel Senet-Foto Süret Neşriyatı.
• Talip, Abdulla (1997). Lale-Ḳurban. Pekin: Milletler Neşriyatı.
• Talip, Arslan (2009). Keç Küzdiki Şivirġan. Urumçi: Şincan Yaşlar-Ösmürler Neşriyatı.
• Turdi, Ehet (2010). Kona Koça. Urumçi: Şincan Yaşlar-Ösmürler Neşriyatı.
• Yakub, Abliz vd. (1991). Uyġur Tiliniñ İzahliḳ Luġiti T-Ḫ. Pekin: Milletler Neşriyatı.
• Yakub, Abliz vd. (1992). Uyġur Tiliniñ İzahliḳ Luġiti D-F. Pekin: Milletler Neşriyatı.
• Yunus, Tursun (1996). Melike Amannisa Ḫanim. Urumçi: Şincan Yaşlar-Ösmürler Neşriyatı.