Türk Sanatında Üç Dişli Başlığa Sahip Şamanlar ve Savaşçılar

Yıl 2020, Cilt: 29 Sayı: 2, 765 - 781, 16.11.2020

J. Özlem Oktay Çerezci

https://doi.org/10.29135/std.729503

Cited By: 2

Öz

Türk sanatında üç dişli başlığa sahip tasvirlere oldukça erken dönemlerden itibaren yüzyıllar boyu rastlanmaktadır. Bu tasvirler söz konusu olduğunda ilk olarak Umay figürü akla gelmektedir. Bununla birlikte Türk sanatında üç dişli başlığa sahip pek çok şaman ve savaşçı tasviri bulunmaktadır. Daha çok şamanların törenlerde kullandıkları başlıklardaki böyle dişler, sadece boynuz gibi sert malzemelerden değil, yumuşak olarak kartal, baykuş gibi yırtıcı kuşların tüylerinden de meydana getirilmişlerdir. Konumuzla ilgili tasvirlerde de çoğunlukla bu tarz başlıkların yukarı doğru sivrileşen dişleri kartal gibi yırtıcı kuşların tüylerini andırmaktadır; tekrar hatırlatmak gerekirse bu tarz kuşların Şamanizm’de rolü büyüktür. Ayrıca üç dişli başlıklar yüksek statü göstergesi, asalet, hanedanlık ve askeri simge olarak karşımıza çıkar. Bunlara ek biçimde, görüşümüze göre, üç dişli başlık ya da taçlar merkeziyet ve evren sembolleri arasında önde gelen üç unsur yani gök-yer-su kavramı ile birlikte düşünülmelidir. Umay adıyla anılan örnekler haricinde tuttuğumuz Türk sanatında karşımıza çıkan üç dişli başlıklı figürleri “Şaman Tasvirleri ve Ritüelleri” ve “Savaşçı ve/veya Soylu Tasvirleri” ile ilişkili olarak iki ana grup altında incelemek mümkündür. Söz konusu çalışmamızda bu iki ana grup altında özellikle erken devir Türk sanatında karşımıza çıkan üç dişli başlıklı figürler gerek sembolizm gerekse ikonografi açısından tartışılacak ve değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Üç dişli başlık, savaşçı, şaman, Türk sanatı, sembolizm

The Shamans and Warriors that Have Tricorn Crowns in Turkish Art

Öz

In Turkish art we can follow the human figures with the tricorn crowns for many centuries from the earliest periods which means that we can see these figures in Turkish Islamic art too. For the early period Turkish art all these representations at first may be defined as Umai. However, there are plenty of shaman and warrior depictions that have tricorn crowns. These tricorns which were mostly used by shamans, for their rituals, were not only produced from horns but also feathers of birds of prey such as eagles, etc. especially in Siberia, Tuva. So we sometimes come across with organic tricorn hats. And mostly, these tricorn crown representations that tapering upwards, resemble these feathers of birds of prey. Again it is necessary to notice that these birds are very important at the shamanist rituals. Besides, because of its triangle form, these crowns can be related with “world tree” and “ holy mountain”. In this concept we come across with the representations and compositions of tricorn crowns at statues, masks, metal work, rock paintings and etc.
The symbolism of these crowns are not limited with the subjects that we mentioned before. They also symbolise the high social and military status, nobility and dynasty etc. We see lots of ruler depictions who have tricorn crowns again in many centuries in Turkish art that extends especially from Gokturk and Khazar periods to Great and Anatolian Seljuks. In this points we have to focus that these crowns has a very large extention not only in geographical meanning but in period too and can be traced iconographically for Turkish art. With the Turkish Islamic art we started to see these figures at tiles, miniature paintings and reliefs besides other works that we noticed before.
Besides, in our view, these kind of crowns should be considered with sky-earth-water elements that are among the symbols of kosmos and centralism. So it is possible to examine these figures (women or men) that has tricorn crowns, except for the Umai representations, into two main groups such as “Shaman Representations and Rituals” and “Warriour and/or Noble Representations”. In our research, the iconography and symbolism of these figures that have tricorn crowns under these two main groups is going to be discussed and evaluated.

Anahtar Kelimeler

symbolism, Turkish art, shaman, warrior, crown, tricorn crown

Kaynakça

• Ahinjanov, M. (1978). Ob Etniçeskoy Prinadlejnosti Kamennıh İzvayaniy v “Tröhrogih” Golovnıh Uborah iz Semireçya. Arheologiçeskie Pamyatniki Kazahstana, Alma-Ata. 65-79.
• Akişev, K. A. ve Akişev, A. K. (1980). Proishojdenie i Semantika Issıkskogo Golovnogo Ubora. Arheologiçeskie İssledovaniya Drevnego i Srednevekovogo Kazahstana, Alma-Ata. 14-31.
• Akılbek, S. Sh., Smagulov, E. A. ve Yatsenko, S. A. (2017). Décor of the Eighth Century Turkic Rulers’s Residence in the Citadel of Kulan Town. The Silk Road (15). 65-82.
• Althaus, F. ve Sutcliffe, M. (ed.). (2006). The Road to Byzantium Luxury Arts of Antiquity. London: Fontanka Publishers.
• And, M. (1998). Minyatürlerle Osmanlı-İslâm Mitologyası. İstanbul : Akbank Kültür ve Sanat Müdürlüğü.
• Arık, R. (2000). Kubad Abad Selçuklu Saray ve Çinileri. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Babayar, G. ve Kubamin, A. (2012). Zametki O Rannih Monetah Zapadno-Tyurskogo Kaganata iz Çaçskogo Oazisa. Tyurkskoe Nasledie Evrazii VI-VIII. vv. Almatı.
• Babayar, G. (2007). Köktürk Kağanlığı Sikkeleri Kataloğu. Ankara: TİKA Yayınları.
• Bernştam, A. N. (1948). İzobrajenie Sogdiytsa v Koroplastike Çuyskoy Dolinı. Kratkie Soobşeniya o Dokladah i Polevıh İssledovaniyah İnstituta İstorii Material’nıy Kul’turı (XIX). 61-65.
• Bogomolov, G. İ. (1989). Alamendinskiy Osuarii. İssledovaniya po Arheologii Kırgızstana. 86-95.
• Çoruhlu, Y. (2002). Türk Mitolojisinin Anahatları. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Çoruhlu, Y. (2000). Göktürk Sanatında Dini Nitelikli Heykeller ve Tasvirler, TDAY Belleten (48). 95-146.
• Dlujnevskaya, G. V. (1974). Eşe Raz o “Kudırginskim Valune” (K Voprosu ob İkonografii Umay u Drevnih Tyurkov). Tyurkoloqiçeskiy Sbornik. Moskva. 230-237.
• Domozhakov, A. (2019). Hakas Milli Bölge Etnografyası Müzesi’ndeki Okunyev Dönemi Taş Heykelleri. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Ermolenko, L. N. (2004). Srednevekovıe Kamennıe İzvayaniya Kazahstanskih Stepey. Novosibirsk: İzd. İnstituta Arheologii i Etnografii SO RAN.
• Esin, E. (1970). Bağdaş ve Çökmek, Türk Töresinde İki Oturuş Şeklinin Kadim İkonografisi, Sanat Tarihi Yıllığı (S.3). 231-242.
• Esin, E. (1976). “Kuşcı” Türk Sanatında Atlı Doğancı İkonografisi Hakkında. Sanat Tarihi Yıllığı (VI). 1974-1975. 411-452.
• Fehervari, G. (1976). Islamic Metalwork of the Eighth to the Fifteenth Century in the Keir Collection. London: London Faber and Faber Limited.
• Gemuev, İ. N., Sagaliev, A. M. ve Solov’ev, A. İ. (1989). Legendi i Bıli Taejnogo Kraya. Novosibirsk: Nauka.
• Gulyamov, Ya. G. (red.). (1976), Drevnosti Taşkenta. Taşkent: İzd. “FAN” Uzbekskoy SSR.
• Gürcan K. (2018). Kutsal Şaman Elbiseleri. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Hoppál, M. (2012). Avrasya’da  Şamanlar. (Çev.  B. Bayram  vd.). İstanbul: Yapı  Kredi Yayınları.
• Hoppál, M. (2013). Shaman and Sembols Prehistory of Semiotics in Rock Art. Budapest: International Society for Shamanistic Research.
• Hudyakov Yu. ve Tabaldiev, K. (2009). Drevnie Tyurki na Tyan Şane, Novosibirsk: İzd. İnstituta Arheologii i Etnografii SO RAN.
• Hudyakov, Yu. S. (2010). Ob İzobrajenii Bojestv Drevnetyurkskogo Panteona na Pamyatnikah İskusstva Nomadov Yujnoy Sibiri i Tsentral’noy Azii Epohi Rannego Srednevekov’ya. Drevnosti Sibiri i Tsentral’noy Azii (No.3). (15). 92-103.
• İbekeyeva, S. (2015). Göktürk Devri Kaya Resimleri. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
• İndirkaş, Z. (2002). Türklerde Hükümdar Tacı Geleneği. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Kabanov, S. K. (1981). Kul’tura Sel’skih Poseleniy Yujnogo Sogda, III-VI. vv.. Taşkent.
• Kızlasov, İ. L. (1998). İzobrajeniye Tengri i Umay na Sulekskoy Pisanitse. EO. – M. (4). 39-53.
• Kızlasov, L. R. (1949). K İstorii Şamanskih Verovaniy na Altae, Kratkie Soobşeniya İnstituta İstorii Material’noy Kul’turı (XXIX). 48-54.
• Klyaştornıy, S. G. (1977). Mifologiçeskie Syujetı v Drevnetyurkskih Pamyatnikah. Tyurkologiçeskiy Sbornik. 117-138.
• Korol’, G. G. (2008). İskusstvo Srednevekov’ Koçevnikov Evrazii. Moskva-Kemerovo.
• Oktay Çerezci, J. Ö. (2019). Hazar Dönemi Sanatında Şamanizm İzleri. Bozkırın Oğlu Ahmet Taşağıl’a Armağan. (ed. Tuğba Eray Biber). İstanbul: Yeditepe Yayınevi. 249-264.
• Oktay, J. Ö. (2015). Göktürk Devri Pişmiş Toprak Figürinleri. 1. Uluslararası Avrasya Türk Sanatları Kongresi, Bildiriler, 21-24 Kasım 2012. (19-34). İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Yayınları.
• Petruhin, V. Ya. (2017). Rus’ v IX-X Vekah. Ot Prizvaniya Varyagov do Vıbora Verı. Moskva: İzd. Dom NEOLİT.
• Potapov, L. P. (1973). Umay – Bojestvo Drevnih Tyurkov v Svete Etnografiçeskih Dannıh. Tyurkologiçeskiy Sbornik. 1972. Moskva: Nauka. 265-286.
• Rudenko K. A. (2016). Redkie Nahodki Epohi Hazarskogo Kaganata (Zametki o Hazarsko-Vengerskom İskusstve). Teoriya i Praktika Arheologiçeskih İssledovaniy (No.3) (15). Barnaul. 63-82.
• Samaşev, Z. (2013a). İstoriya İzobrazitel’nogo İskusstva Kazahstana Drevnost’i Srednevekov’e. Astana: Elnur.
• Samaşev, Z. (2013b). Old Turkic Graphics, Astana: Prosper Print.
• Serikov, Yu. B. vd. (2009). Şaytanskaya Ozero II: Novıe Syujetı v İzuçenii Bronzovogo Veka Urala, Arheologiya, Etnografiya i Antropologiya Evrazii, No.2, 67-78.
• Smirnov, Ya. İ. (1957). Novaya NahodkaVostoçnoe Serebra v Priral’e, Moskva: İzd. “Sovetskaya Rossiya”.
• Solov’ev, A. İ. (1987). Vooennogo Delo Korennogo Naseleniya Zapadnoy Sibiri. Novosibirsk: İzd. “Nauka” Sibirskoe Otdelenie.
• Spitsyn, A. A. (1906). Şamanskie İzobrajeniya-Zapiski Otdeleniya Russkoy i Slavyanskoy Arheologii. Sank-Peterburg: RAO.
• Surazakov, A. S. (1994). K Semantike İzobrajeniy na Kudırginskom Valune. Etnokul’turnıe Protsessı v Yujnoy i Tsentral’noy Azii v I-II Tısyaçeletii N. E., 44-55.
• Süslü, Ö. (1984). Figürlü Bir Taş Üzerine Düşünceler, Sanat Tarihi Dergisi. 169-181.
• Yılmaz, A. (2008). Issık Göl’de bulunmuş Gök Türk Dönemine ait bir Kadın Heykeli”. Muhibbe Darga Armağanı, İstanbul: Sadberg Hanım Müzesi Yayınları. 539-545.
• Yılmaz, A. (2009). Göktürk Heykelciliğinde Uman Ana Figürleri. XI. Ortaçağ-Türk Dönemi Kazı Sonuçları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu (17-19 Ekim 2007, İzmir). İzmir: Ege Üniversitesi Basımevi. 457-468.
• Yılmaz, A. (2019). Bilge Kağan’a Atfedilen Taç ve (Doğu) Gök Türklerin Budizm’e Yaklaşımı. Art-Sanat (11) Ocak. 393-414.