İslam Sanatında Kantûrus (Kentaur) Tasviri

Yıl 2021, Cilt: 30 Sayı: 1, 149 - 173, 15.05.2021

Hayrunnisa Turan

https://doi.org/10.29135/std.768136

Cited By: 1

Öz

Sıra dışı melez yaratıklardan biri olarak bilinen kentaur figürü, İslam sanatında batı mitolojisi ve sanatından oldukça farklı bir anlam boyutunda algılanan konumuyla bu çalışmada incelemeye tabi tutulmaktadır. İslam literatüründe kantûrus adıyla anılan bu figürün astronomi ve astroloji ilimleriyle bağlantısı aynı zamanda İslam tasvir sanatına doğrudan yansıyan yüzünü teşkil etmektedir. Her ne kadar batı sanatında da figürün bu yönüyle ele alındığı tasvirlere rastlanmaktaysa da bu coğrafyada büyük ölçüde mitolojik karakteriyle ön planda olduğu bilinmektedir. İslam sanatında ise kantûrus figürünün Yay burcu ve Kantûrus takımyıldızı temsiline münhasır olarak resmedildiği anlaşılmaktadır. Bu araştırma vesilesiyle farklı dönemlere ait çeşitli eserler üzerinden konuya ilişkin örnekler ortaya konulmakta ve tasvirin içeriğine ilişkin bir çerçeve oluşturulmaya çalışılmaktadır. Örneklerin en erken tarihlisinin 8. yüzyılın başlarına, en geç tarihlisinin de 18. yüzyılın sonlarına ait olduğu tespit edilmiştir. Kentaur tasvirini içerdiği belirlenen eserler arasında elyazmalarındaki minyatürler çoğunluğu teşkil etmekle beraber, taş, maden ve seramik sanatından örnekler de önemli bir zenginlik oluşturmaktadır. İncelenen çeşitli eserler vasıtasıyla İslam sanatında kentaur figürünün bilhassa Selçuklu döneminde yoğunlaştığı, coğrafi açıdan ise Anadolu’nun doğusu ve güneydoğusu ile İran’ın önem kazandığı anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kentaur, Resim, Burç, Takımyıldız, Astroloji, minyatür

Depiction of Kantûrus (Centaur) in Islamic Art

Öz

In this study the centaur figure which is known as one of the extraordinary hybrid creatures, is subjected to research in Islamic art with its perceived position in a quite different meaning aspect from western mythology and art. Horse-human hybrid centaur is in the form of a horse from the waist down and a man up to the waist. The relationship between sciences of astronomy and astrology and this figure which is named as kantûrus in Islamic literature, forms its face reflecting directly to the Islamic painting in the meantime. Although some paintings are also encountered about the figure with this perspective in western art, it is known that remains widely at the forefront with its mythological character in this geography. However it is understood that the kantûrus figure is depicted exclusive to representation of zodiac sign (Sagittarius) and constellation (Centaur) in Islamic art. Sagittarius also called the Archer is in the shape of a centaur about the shoot his arrow. Centaur like Sagittarius is represented as half man and half horse. The constellation Centaur also seizes with one hand a wild beast called Lupus by the feet and holds aloft. Besides the other hand of the Centaur holds a bunch of leaves. This constellation is composed of a large number of stars. Some of the stars are on the arrow and the bow and the others on shoulders, legs, feet, knee, hoof or armpit of the centaur. Certain stars are also located in a garment fluttering from his back. On the occasion of this research, some examples in Islamic art from different periods and a variety of works related to the subject are presented and attempted to form a frame for content of this depiction. It is determined that the earliest dated one of the examples was from the beginning of the 8th century and the latest one from the end of 18th century. Among the examples which involve the centaur figure, together with miniatures in manuscripts constitute the majority, examples from stone, metal and ceramic works of art also create a substantial richness. By means of the researched various examples, it is understood that the centaur figure becomes prevalent especially in Seljuk period in Islamic art and geographically the east and southeast of Anatolia and Iran come into prominence. Concerning to the subject another astrological element related with centaur figure is a pseudoplanet called Jawzahar. It is considered that Sagittarius in relation with Jawzahar in the shape of dragon-tail reflect the ascending and descending nodes of the moon. The planet moves to the north is called the ascending node relates to the head of dragon and it moves to the south relates to the tail. In most of the depictions, the Sagittarius associated with a giant serpent or a dragon figure which symbolises Jawzahar referring to the lunar nodes of the moon. Lunar nodes were two opposite point of the moon’s orbit and the ecliptic. Representations of Jawzahar appeared usually in the form of the bow-bending centaur shoots at the dragon attached to its tail.

Anahtar Kelimeler

Centaur, painting, zodiac sign, constellation, astrology, manuscripts

Kaynakça

• Azarpay, G. ve Kilmer, A. D. (1978). The Eclipse Dragon on an Arabic Frontispiece-Miniature, Journal of the American Oriental Society, 98 (4), 363-374, Erişim: 2 Mart 2020, Jstor.
• Badiee, J. (1984). The Sarre Qazwini: An Early Aq Qoyunlu Manuscript?, Ars Orientalis, 14, 97-113, Erişim: 2 Mart 2020, Jstor.
• Bayladı, D. Tanrıların Öyküsü, 4. Baskı, İstanbul: Say Yayınları.
• Birûnî (1934). Kitabü’t-Tefhim li Evâil Sına’atü’t-Tencîm. (R. R. Wright, Çev.), London.
• Bodnar, S. (2007). Two Fragments of a Renaissance Bronze Zodiac Frieze, Metropolitan Museum Journal, 42, 95-105, Erişim: 2 Mart 2020, Jstor.
• Bodur, F. (1987). Türk Maden Sanatı, İstanbul: Türk Kültürüne Hizmet Vakfı Sanat Yayınları.
• Bryan, E. J. (2016). Astronomy Translated: ‘Caput Draconis’ and the Pendragon Star in Geoffrey of Monmouth, Wase, and Lazamon, Arthuriana, 26 (1), 141-163, Erişim: 2 Mart 2020, Jstor.
• Cizre Köprüsü (2017). Büyük Selçuklu Mirası. (Konya - Selçuklu Belediyesi). URL: http://www.selcuklumirasi.com/architecture-detail/cizre-koprusu
• Çaycı, A. (2000). Anadolu Selçuklu Sanatında Gezegen ve Burç Tasvirleri, Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Dawson, W. R. (1949). Chiron the Centaur, The Journal of the History of Medicine and Allied Sciences, 4 (3), 267-275, Erişim: 2 Mart 2020, Jstor.
• Demiriz, Y. (2005). Osmanlı Kitap Sanatında Doğal Çiçekler, İstanbul: Yorum Sanat.
• Dorn, B. (1829). Description of the Celestial Globe Belonging to Major-General Sir John Malcolm…, Transactions of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, 2 (1), 371-392, Erişim: 2 Mart 2020, Jstor.
• El-Endelüsî, S. (2014). Tabakâtü’l-Ümem. (R. Şeşen, Çev.), İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları. Er, Z. (2020). Amasya Yazma Eser Kütüphanesi 1883 Numaralı Mecma’u’l-Felekiyyât Yazmasının Minyatürleri, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ondokuz Mayıs Üniversitesi/Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Samsun.
• Estin, C. ve Laporte, H. (2005). Yunan ve Roma Mitolojisi. (M. Eran, Çev.), 19. Basım, Ankara: Tübitak Popüler Bilim Kitapları.
• Farhad, M. ve Bağcı, S. (2009). Falnama The Book of Omens, USA: Thames&Hudson.
• Gallica [2021a]. Bibliothèque nationale de France (BnF), Département des Manuscrits. Persian 174. URL: https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b8410888f/f238.image#
• Gallica [2021b]. Bibliothèque nationale de France (BnF), Département des Manuscrits. Arabe 2489. URL: https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b8406151k/f230.image
• Gallica [2021c]. Bibliothèque nationale de France (BnF), Département des Manuscrits. Arabe 2489. URL: https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b8406151k/f332.image
• Gallica [2021d]. Bibliothèque nationale de France (BnF), Département des Manuscrits. Supplément Turc 242. URL: https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b8427189w/f79.image
• Gurshtein, A. A. (1997). The Origins of the Constellations: Some provocative hypotheses link the origins of the constellations to the procession of the earth’s axis and the symbolic imagery of ancient people, American Scientist, 85 (3), 264-273, Erişim: 2 Mart 2020, Jstor.
• Hachlili, R. (1977). The Zodiac in Ancient Jewish Art: Representation and Significance, Bulletin of the American Schools of Oriental Research, 228, 61-77, Erişim: 2 Mart 2020, Jstor.
• Harezmî (1989). Mefâtihu’l-Ulûm. (İ. El-Ebyârî, Thk.), Beyrut: Dâru’l Kitâbu’l Arabî.
• Hartner, W. (1938). The Pseudoplanetary Nodes of the Moon’s Orbit in Hindu and Islamic Iconographies, Ars Islamica, 5 (2), 112-154, Erişim: 2 Mart 2020, Jstor.
• Hartner, W. (1973-74). The Vaso Vescovali in the British Museum: A Study on Islamic Astrological Iconography, Kunts des Orients, 9 (1/2), 99-130, Erişim: 2 Mart 2020, Jstor.
• Hartner, W. (1991). Al-Djawzahar. The Encyclopaedia of Islam (C. 2, 501-502), Leiden: E. J. Brill.
• Kandeler, R. ve Ullrich, W. R. (2009). Symbolism of Plants: Examples from European-Mediterranean Culture Presented with Biology and History of Art, Journal of Experimental Botany, 60 (12), 3297-3299, Erişim: 26 Haziran 2020, Jstor.
• Kotyk, J. (2018). Japanese Buddhist Astrology and Astral Magic, Japanese Journal of Religious Studies, 45 (1), 37-86, Erişim: 2 Mart 2020, Jstor.
• Kundak, A. N. (2011). XVIII. Yüzyıl Osmanlı Minyatüründe Yıldızlar ve Burçlar: Tercüme-i ‘İkdü’l-Cümân Fî Târîh-i Ehli’z-Zamân Nüshalarının Tasvirleri, Doktora Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Mackenzie, D. N. (1964). Zoroastrian Astrology in the Bundahisn, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 27 (3), 511-529, Erişim: 2 Mart 2020, Jstor.
• Nicolle, D. (2013). The Zangid Bridge of Ğazirat ibn ‘Umar (‘Ayn Diwar/Cizre): A New Look at the Carved Panel of an Armoured Horseman, Bulletin D’études Orientales, 62, 223-264, Erişim: 2 Mart 2020, Jstor.
• Otto-Dorn, K. (1978-79). Figural Stone Reliefs on Seljuk Sacred Architecture in Anatolia, Kunst des Orients, 12 (1/2), 103-149, Erişim: 2 Mart 2020, Jstor.
• Ögel, B. (1995). Türk Mitolojisi, c. 2, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Reiner, E. (1995). Astral Magic in Babilonia, Transactions of the American Philosophical Society, 85 (4), 1-150, Erişim: 2 Mart 2020, Jstor.
• Scobie, A. (1978). The Origins of Centaurs, Folklore, 89 (2), 142-147, Erişim: 11 Mart 2017, Jstor.
• Sela, S. (2016). Al-Fargânî on the 48 Ptolemaic Constellations: A Newly Discovered Text in Hebrew Translation, Aleph, 16 (2), 249-365, Erişim: 2 Mart 2020, Jstor.
• Staatliche Museen zu Berlin, [2021]. Preupischer Kulturbesitz, Online database of collections. URL: http://www.smb-digital.de/eMuseumPlus?service=ExternalInterface&lang=de [Erişim: 16 Mart 2021]
• Şirvânî, Ş. (2019). Riyâzu’l-Kulûb. (S. Koç Konuksever, Haz.), İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Taş, İ. (2017). Türk Düşüncesinde Kozmogoni ve Kozmoloji, Konya: Palet Yayınları.
• Topraktepe, E. (Ed.). (2009), Sikkeler Ne Anlatır? Ortaçağ Anadolu Sikkelerinde Simgeler ve Çokkültürlülük, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Tûsî, (2012). Acâyibü’l-Mahlûkât ve Garâyibü’l-Mevcûdât (İnceleme-Tıpkıbasım). (Günay Kut, Haz.), İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Upton, J. M. (1933). A Manuscript of ‘The Book of the Fixed Stars’ by Abd Ar-Rahman As-Sufi, Metropolitan Museum Studies, 4 (2), 179-197, Erişim: 2 Mart 2020, Jstor.
• Waerden, B. L. (1952-53). History of the Zodiac, Archiv für Orientforschung, 16, 216-230, Erişim: 2 Mart 2020, Jstor.
• Webster, D. (1940). The Origin of the Signs of the Zodiac: An Interpretation from the Psychological Viewpoint, American Imago, 1 (4), 31-47, Erişim: 2 Mart 2020, Jstor.
• Wellesz, E. (1959). An Early al-Sûfî Manuscript in the Bodleian Library in Oxford: A Study in Islamic Constellation Images, Ars Orientalis, 3, 1-26, Erişim: 2 Mart 2020, Jstor.
• Zayadine, F. (1978). The Umayyad Frescoes of Quseir ‘Amra, Archaeology, 31 (3), 19-29, Erişim: 2 Mart 2020, Jstor.