Structural Art in Sinan’s Mosques

Yıl 2021, Cilt: 30 Sayı: 1, 255 - 283, 15.05.2021

Muhammed Emin Akyürek Gülçin Kahraman

https://doi.org/10.29135/std.817575

Öz

Nowadays, the architect is moving away from the concept of structure system and the engineer from the concept of form. Mimar Sinan’s works which left mark on the 16th century, are good examples of considering, analyzing, and evaluating these two disciplines together. The structural art which was put forward and established towards the end of the 20th century, is rather than a pure art, centralizing the principles of economy, efficiency and elegance in design. This concept offers a new perspective in terms of current understanding of the design principles of Sinan and the quality of his works. In this study, Sinan’s contributions to the structural art, the design principles of his mosques and geometry-form-structure relationship were examined. His mosques were evaluated through the legacy he inherited, models, and his own works.
Sinan lived in the 16th century Ottoman Empire and worked as the chief architect for 50 years. His unique architectural solutions have been the subject of many studies. In this period, a spectacular architectural style was created with non-repetitive, innovative mosque variations and was inherited to future generations. The unique architectural style in Sinan’s mosques with its masonry framework, and polygonal baldachin developments enabled the construction of larger, brighter and holistic spaces than the single-domed mosques built in the early Ottoman period. Hiding piers and buttresses within upper flats, galleries and stairs are efficient and functional solutions. The minarets located at the corners of the mosques are also the solutions in this context, as being load-bearing elements. Suleymaniye in four-pierred mosques and Selimiye in eight-pierred mosques stand out with their size and architecture.
Having a similar plan scheme, Suleymaniye Mosque is higher than Hagia Sophia Mosque in proportion to the diameter of the dome. In this way, the dome load is transferred to the base in stages. With the increase in the pier/ dome area ratio, the main arches were thickened, and the outer thrust of the dome was prevented with the support of weight towers and dome buttresses. Thus, the solution of the two semi-domed plan schema first seen in Hagia Sophia was safely finalized. Suleymaniye Mosque is more elegant than El Escorial Monastery and St. Peter Cathedral which are sembolically equivalent in terms of wall thickness, dome thickness and pier area in proportion to the diameter. Among all other domed structures have been compared, Selimiye Mosque has the lowest height and smallest floor area in proportion to the diameter of the dome. Despite the same dome diameter, the pier area is approximately a quarter of Hagia Sophia’s and nearly half of St. Paul Cathedral’s. The total weight of baldachin and dome of Selimiye is half that of St. Paul’s. The ratio of dome (load) to baldachin (structure system) weight in Selimiye is much lesser than St. Paul. Besides, Hagia Sophia, St. Peter, and St. Paul couldn’t be completed for many years due to design problems; sections were enlarged and re-designed by different architects in different periods. Comparisons and evaluations based on drawings and calculations show that, Suleymaniye and Selimiye are more economic, efficient and elegant in terms material used, element size and construction period in comparison to Hagia Sophia, El Escorial, St. Peter, and St. Paul. To sum up, Sinan mosques are extraordinary in the structural art of domed masonry structures.

Anahtar Kelimeler

Structural Art, Sinan's Art, Mimar Sinan's Mosques, Ottoman Architecture, Dome, Sinan’s Art, Mimar Sinan’s Mosques, proportion-structure system, dome, Architect Sinan

Sinan’ın Camilerinde Yapı Mühendisliği Sanatı

Öz

Günümüzde mimar strüktür kavramından; mühendis ise form kavramından gittikçe uzaklaşmaktadır. 16. yüzyıla damgasını vurmuş olan Mimar Sinan eserleri bu iki disiplini birlikte ele alma, inceleme ve değerlendirme hususunda iyi birer örnektir. Ayrıca 20. yüzyılın sonlarına doğru ortaya çıkan yapı mühendisliği sanatı kavramının Sinan’ın tasarlama eylemi ve eserlerindeki nitelikleri anlama hususunda günümüz açısından yeni bir perspektif sunduğu düşünülmektedir. Bu çalışmada Sinan’ın yapı mühendisliği sanatına katkıları incelenmiş, camilerindeki tasarım ilkeleri, taşıyıcı sistem-oran; bir başka deyimle geometri-form-strüktür ilişkisi üzerinden analiz edilmiştir. Onun yapı mühendisliği sanatına katkıları devraldığı miras, modeller ve kendi eserleri üzerinden ele alınmıştır. Kubbeye dayalı özgün bir üslup, yığma bir iskelet ve çokgen çardaklarıyla önceki Osmanlı camilerinden daha geniş, aydınlık ve bütüncül mekânlara erişildiği görülmektedir. Sinan döneminin en büyük camilerinden olan Süleymaniye ve Selimiye; Ayasofya, El Escorial, St. Peter ve St. Paul gibi önemli kâgir kubbeli yapılarla kubbe çapına oranla kullanılan malzeme miktarı, eleman kesitleri ve boyutlar bakımından ayrıca karşılaştırılmıştır. Çizim ve oransal hesaplamalara dayanan analizlerde, Sinan camilerinin kâgir kubbeli yapı sanatı adına dayanım, verimlilik ve zarafet yönleri vurgulanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Yapı Mühendisliği Sanatı, Sinan’ın Sanatı, Mimar Sinan Camileri, Osmanlı Mimarisi, Kubbe, oran-strüktür

Kaynakça

• Akçıl, N. Ç. (2012). Üç Şerefeli Cami ve Külliyesi. İstanbul Ansiklopedisi, 42, (277-280).
• Akyürek, M. (2020). Hiperbolik Paraboloitlerin Yapı Endüstrisindeki Yeri. İstanbul : Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
• Ahunbay, Z. (1988). Mimar Sinan Yapılarında Kullanılan Yapım Teknikleri ve Malzeme. Mimarbaşı Koca Sinan: Yaşadığı Çağ ve Eserleri, (531- 538) (Ed.: S. Bayram), İstanbul: Vakıflar Genel Müdürlüğü.
• Anhegger, R. (1954). Eski Fatih Cami’i Meselesi. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 6 (9), 145-160.
• Archnet [2021]. Üç Şerefeli Cami. (Based on Nasser Rabbat / Aga Khan Program for Islamic Architecture, MIT). URL: https://archnet.org/sites/1942/publications/1431 (Erişim: 26.04.2021)
• Aslanapa, O. (1990). Türk Sanatı I-II: Başlangıcından Beylikler Devrinin Sonuna Kadar. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Aslanapa, O. (1992). Mimar Sinan. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Aslanapa, O. (2004). Osmanlı Devri Mimarîsi. İstanbul, İnkılâp Kitabevi.
• Ayverdi, E. H. (1953). Fâtih Devri Mimarîsi. İstanbul: İstanbul Matbaası. Ayverdi, E. H. ve Yüksel, İ. A. (1976). İlk 250 Senenin Osmanlı Mîmarîsi. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları.
• Batur, A. (1986). Osmanlı Camilerinde Geçiş Öğelerinin Evrimi. II. Uluslararası Türk ve İslam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi: Mimar Sinan, (C2, ss. 207-216), İstanbul: İTÜ İnşaat Fakültesi Matbaası.
• Bilgin, H. (2005). Sinan Kubbeli Yapılarında Mekan Örtü Sistemlerinin Yapısal Davranışı. Deprem Sempozyumu, 23-25 Mart, Kocaeli, Türkiye.
• Bilgin, H. (2006). Mimar Sinan Yapılarında Kubbeli Örtü Sistemlerinin Yapısal Analizi. Sakarya Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık Fakültesi Dergisi, 21 (3-4), 119-127.
• Billington, D. P. (1983). The Tower and the Bridge: the New Art of Structural Engineering. Princeton: Prince University Press.
• Cansever, T. (2005). Mimar Sinan. İstanbul: Albaraka Türk Yayınları. ISBN:975 00582 0 8
• Çamlıbel, N. (1994). Sinan Mimarlığında Strüktürün Analitik İncelenmesi. Yıldız Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Mimarlık Bölümü, İstanbul.
• Çamlıbel, N. (2003). Çağdaş Gelişmelerin-Mimari Strüktüre Etkileri. Journal of İstanbul Kültür University, 3, 57-64.
• Çeşmeli, İ. (2006). 9-12. Yüzyılda Orta Asya’da Yapılmış Olan Mezar Yapılarının Tipolojisi. Arkeoloji ve Sanat Dergisi, 121, 93-108.
• Çetin, Y. (2008). Silvan Ulu Camii’nin Plan bakımından Bir Değerlendirmesi ve Anadolu Türk Cami Mimarisine Katkıları. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 30, 21-40.
• Dabanlı, Ö. ve Tökmeci, K. (2020). İstanbul Ayasofya ve Edirne Selimiye Camilerinin Kubbeleri Hakkında Mukayeseli Bir Değerlendirme. Uluslararası Ayasofya Sempozyumu Bildiriler Kitabı (Ed.: H. F. Diker, M. Esmer ve M. Dural), (613-638). İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Yayınları.
• Desai, Z. D. (1998). Indo-Islamic Architecture. New Delhi: Publications Division. ISBN: 81-230-0650-0
• Eilouti, B. (2012). Sinan and Palladio: Two Cultures and Nine Squares. International Journal of Architectural Heritage: Conservation, Analysis, and Restoration, 6(1), 1-18.
• Eriç, M. (1986). Sinan’ın Malzeme Kullanım Anlayışı. II. Uluslararası Türk ve İslam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi: Mimar Sinan, (C2, ss. 125-133), İstanbul: İTÜ İnşaat Fakültesi Matbaası.
• Eyice, S. (1988). Ağırlık Kulesi. İslâm Ansiklopedisi içinde (Cilt 1, 469-470. ss.), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Fletcher, S. B. (1996). Sir Banister Fletcher’s a History of Architecture (Ed. D. Cruicksbank). Oxford: Architectural Press. ISBN: 978 0750622677
• Goodwin, G. (2012). Osmanlı Mimarlığı Tarihi (çev. M. Günay). İstanbul, Kabalcı Yayınevi. ISBN: 978 975-997-193-9
• Günay, R. (2018). Mimar Sinan. İstanbul: Yem Yayın.
• İZÜ [2021], Lisansüstü Eğitim Enstitüsü. URL: https://www.izu.edu.tr/akademik/enstit%C3%BC/lisansustu-egitim enstitusu/programlar/doktora/mimarlik (Erişim: 26.04.2021)
• Karaesmen, E. ve Ünay, A. İ. (1988). A Study of Structural Aspects of Domed Buildings with Emphasis on Sinan’s Mosques, I. Mungan (Ed.), Domes From Antiquity to the Present, Proceedings of IASS-MSU Symposium. İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi.
• Kuban, D. (1988). Sinan’ın Dünya Mimarisindeki Yeri. S. Bayram (Ed.), Mimarbaşı Koca Sinan: Yaşadığı Çağ ve Eserleri içinde (581- 624 ss.), İstanbul: Vakıflar Genel Müdürlüğü.
• Kuban, D. (2016). Osmanlı Mimarisi. İstanbul: Yem Yayın.
• Kuban, D. (2017). Sinan’ın Sanatı ve Selimiye. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Kulaç, Ü. (1981). Türk Taş Minarelerinde Döner Merdiven ve Metal Bağlantı Elemanların Yatay Yükleri Karşılamadaki İşlevleri. I. Uluslararası Türk-İslam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi: Yapı Teknolojisi-Mühendislik Tarihi, (C3, ss.235-240). İstanbul: İTÜ Mimarlık Fakültesi Baskı Atölyesi.
• Kuran, A. (1988). Mimar Sinan’ın Camileri. S. Bayram (Ed.), Mimarbaşı Koca Sinan: Yaşadığı Çağ ve Eserleri içinde (175- 214 ss.), İstanbul: Vakıflar Genel Müdürlüğü.
• Kuşüzümü, K. H. (2010). İstanbul Minarelerinin Geleneksel Yapım Teknikleri ve Günümüzdeki Restorasyonu. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü (Yüksek Lisans Tezi)
• Macdonald, A. J. (1998). Structural Design for Architecture. Oxford: Architectural Press. ISBN: 0 7506 3090 6
• Mark, R. ve Billington, D. P. (1995). Architecture and Engineering at Princeton University. Journal of Architectural Engineering, 1(2), 93-96.
• Mülayim, S. (1989). Sinan ve Çağı. İstanbul: Marmara Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Mülayim, S. (2002). Kubbe. İslâm Ansiklopedisi, 26 (300-303). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Mülayim, S. (2013). Sinan bin Abdülmennan: Bir Dünya Mimarının Hayat Hikâyesi, Eserleri ve Ötesi. İstanbul: İsam Yayınları.
• Mülayim, S. (2018). İslâm Sanatı. İstanbul: İsam Yayınları.
• Necipoğlu, G. (2013). Sinan Çağı: Osmanlı İmparatorluğu’nda Mimarî Kültür. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Ödekan, A. (2004). Yazıları ve Rölöveleriyle Sedat Çetintaş. İstanbul: İTÜ Yayınevi.
• Ökten, M.S., Balaban Ökten, B. ve Ökten, S. (2014). Yapı Mühendisliği Sanatı: Kârgir Yapılar. K.Y. Aren, İ. A. Yüksel, Ö. Ergiydiren (Ed.), Ekrem Hakkı Ayverdi 30. Yıl Hatıra Kitabı içinde (107- 135 ss.), İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları.
• Parisi, N. (2012). Learning Architectural Design From a Great Master: Sinan and the Domed Space. Polytechnic of Bari,Faculty of Architecture.
• Princeton University [2021]. Program in Architecture and Engineering. URL: https://ua.princeton.edu/academic-units/program-architecture-and-engineering, (Erişim: 26.04.2021)
• Robison, E. C. (1988). St. Peter’s Dome: The Michelangelo and Della Porta Designs, I. Mungan (Ed.), Domes From Antiquity to the Present, Proceedings of IASS-MSU Symposium. İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi.
• Sadan, O. B., Bal. I. E. ve Smyrou, E. (2007). Structural Analysis of Istanbul Beyazit II Mosque Retrofitted by Mimar Sinan. G. Arun (Ed.), SHH’07: International Symposium on Studies on Historical Heritage. İstanbul: Maya Basım Yayın. ISBN: 978 975 461 433 6
• Sâî Mustafa Çelebi (2003). Yapılar Kitabı: Tezkiretü’l-Bünyan ve Tezkiretü’l-Ebniye (Mimar Sinan’ın Anıları) (Hazırlayan: H. Develi). İstanbul, K Kitaplığı Yayınevi.
• SALT Araştırma [2021]. Ali Saim Ülgen Rölöveleri. URL: https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/48 (Erişim: 26.04.2021).
• Salvadori, M. (1980). Why Buildings Stand Up: The Strenght of Architecture. New York: W. W. Norton & Company. ISBN: 0 393 01401 0
• Salvadori, M. (1990). The Art of Construction: Projects and Principles for Beginning Engineers and Architects. Chicago: Chicago Review Press. ISBN: 978-1-55652-080-8
• Şeker B. Ş. (2011). Mimar Sinan Camilerinin Statik ve Dinamik Yükler Etkisinde Davranışlarının İncelenmesi. Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü (Doktora Tezi).
• Şeşen, R. (1986). Mimar Sinan Hakkındaki Kaynaklar. II. Uluslararası Türk ve İslam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi: Mimar Sinan, (C2, ss. 1-11), İstanbul: İTÜ İnşaat Fakültesi Matbaası.
• Tuluk, Ö. İ. (1999). Mekâna Bağlı Strüktür Analizi: Osmanlı Dini Mimarisinde Örnekleme (15-17.yy). Karadeniz Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü (Doktora Tezi), Trabzon.
• Tuluk, Ö. İ. (2014). Gerçekle Mit Arasında Mimar Sinan: Sinan Üzerine Bir Yeniden Okuma Denemesi. Mimarlık Dergisi, 377, 65-69.
• Özer, F. (1986). Mimar Sinan’ın Hayatı. II. Uluslararası Türk ve İslam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi: Çağrılı Bildiriler ve Kongre Faaliyetleri, 3 (75-82), İstanbul: İTÜ İnşaat Fakültesi Matbaası.
• Uluengin, F., Uluengin, B. ve Uluengin, M. B. (2016). Osmanlı Anıt Mimarisinde Klasik Yapı Detayları. İstanbul, Yem Yayın.
• Yağlı, M. B. (2010). Mimar Sinan’ın Şehzade, Süleymaniye ve Selimiye Camilerinin Tektonik Karakterlerinin Çözümlenmesi. Gazi Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü (Doktora Tezi).
• Yetkin, S. K. (1965). İslâm Mimarisi. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Yetkin, S. K. (1984). İslâm Ülkelerinde Sanat. İstanbul: Cem Yayınevi.
• Yorulmaz, M. (1986). Sinan Camilerinde Taşıyıcı Sistem ve Yapım Teknikleri. II. Uluslararası Türk ve İslam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi: Çağrılı Bildiriler ve Kongre Faaliyetleri, 3, (123-127). İstanbul: İTÜ İnşaat Fakültesi Matbaası.