Şehzadebaşı’nda Mimar Kasım Ağa Dârülhadisi

Yıl 2022, Cilt: 31 Sayı: 2, 1395 - 1413, 31.12.2022

Aysu Ateş

https://doi.org/10.29135/std.1116354

Öz

XVII. yüzyılın Osmanlı başmimarı Kasım Ağa, yapı faaliyetlerinin yanında, özellikle siyasete olan ilgisi ve dönemin sadrazam, padişah hocası, valide sultan gibi önemli kişilikleriyle yakın ilişkisi dolayısıyla öne çıkmaktadır. Devrin sadrazamları tarafından vezirlik taslayan kişiler arasında anılan ve siyasi etkinliği nedeniyle defalarca sürgün edilen, hapsedilen ve katledilmek dahi istenen Mimar Kasım Ağa, başına gelen onca felakete rağmen siyasetle ilgilenmekten vazgeçmemiştir. 1651 yılında başmimarlığı sona eren ve Hadice Turhan Sultan’ın kethüdası olan Kasım Ağa, yakın dostu Köprülü Mehmed Paşa’nın 1656 yılında sadarete getirilmesini sağlayarak, büyük emeline ulaşmıştır. Bu tarihten sonra adına pek rastlanmayan Kasım Ağa’nın, kadı sicillerine dayanılarak 1662 yılında hayatta olmadığı anlaşılmaktadır. Mimarlığından ziyade siyasi yaşamdaki rolü nedeniyle anılan Mimar Kasım Ağa’nın kendi adına başkent İstanbul’da Şehzadebaşı semtinde inşa ettirdiği dârülhadisi, daha az bilinen bâni kimliğini yansıtması bakımından büyük önem taşımaktadır. XVII. yüzyılın ilk yarısında inşa edilen, XX. yüzyıl başlarına dek ayakta olduğu tespit edilen Mimar Kasım Ağa Dârülhadisi’nin konumu, kuruluşu, derecesi, işletim koşulları, geçirdiği onarımlar ve mimarisi ayrı başlıklar altında, Osmanlı arşiv belgeleri ve ağırlıkla El-Hac Kasım Ağa ibn-i Ali adlı vakfiyesine dayanılarak irdelenmiştir. Yapı türü seçiminin ve dârülhadisin konumunun Kasım Ağa’nın siyasi yönüyle ilişkisi üzerinde durulmuş ve günümüze ulaşamayan Mimar Kasım Ağa Dârülhadisi’nin çağın başkentteki Osmanlı medreseleri arasındaki yeri belirlenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Mimar Kasım Ağa Dârülhadisi, Mimar Kasım Ağa, Mimar Kasım Ağa Vakfı, Osmanlı Mimarisi, Şehzadebaşı

Destekleyen Kurum

YÖK 100/2000 Doktora Bursu

Architect Kasim Agha Darulhadis in Sehzadebasi

Öz

In the 17th century, the Ottoman chief architect Kasim Agha, stands out because of his interest in politics and his close relationship with significant personalities such as the grand vizier, the Sultan’s Hodja, and the Queen Mother, apart from his building activities. Architect Kasim Agha, who was mentioned among those who pretended to be vizier by the grand viziers of the time, and who was exiled, imprisoned, and even wanted to be murdered many times due to his political activity, did not give up being interested in politics despite all the disasters that befell him. Kasim Agha, who was appointed as the kethuda of Hadice Turhan Sultan in 1651, achieved his great aim by bringing Köprülü Mehmed Pasha to the grand vizierate in 1656. It is understood that Kasim Agha, whose name has not been found much after this date, was not alive in 1662, based on the kadı registers.
Among the Ottoman architects, there are also patrons who had various types of structures built in their name and pioneered the establishment of new neighborhoods due to the structures such as masjids they had built. Architects-patrons generally had structures built in their hometowns and in Istanbul. Due to the architectural etiquette, which is especially felt in the capital city of Istanbul, it cannot be expected that the structures of the architect-patron will compete with the structures of the grand vizier or the pasha in terms of location, architectural quality, and scale. Therefore, these unwritten rules, which are tied to architectural traditions, are especially effective in Istanbul. On the other hand, it is understood that Kasim Agha, who is at the forefront with his political relations, had a structure built in his name with his political visibility and motivation to reveal his claim. In this sense, the building differs from the other structures built by architects-patrons with the political identity of Kasim Agha.
Architect Kasim Agha, who is known for his role in political life rather than his architecture, had the darulhadis built in his name in the Sehzadebası district of the capital Istanbul, his of great significance in terms of reflecting the lesser-known patron identity. The location, establishment, degree, operating conditions, repairs, and architecture of the Architect Kasim Agha Darulhadis, which was built in the first half of the 17th century and determined to have survived until the beginning of the 20th century, are discussed under separate headings, based on mainly Ottoman archive documents and his waqf named El-Hac Kasim Ağa ibn-i Ali. The relationship between the choice of building type and the position of the darulhadis with the political aspect of Kasim Agha is also emphasized. As a result, the position of Architect Kasim Agha Darulhadis, which has not survived, among the Ottoman madrasahs in the capital of the era, has been tried to be determined.

Anahtar Kelimeler

Architect Kasım Agha Dârülhadis, Architect Kasım Agha, Architect Kasım Agha Waqf, Ottoman Architecture, Şehzadebaşı

Kaynakça

• Abdülaziz Bey (1995). Osmanlı Adet, Merasim ve Tabirleri. Tarih Vakfı Yurt Yay.. İstanbul.
• Afyoncu, F. (2001). XVII. Yüzyılda Hassa Mimarlar Ocağı. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Ateş, A. (2022a). 17. Yüzyılda Hassa Mimarlar Ocağı’nın Arka Planı; Başmimar-Bâni-Yapı İlişkisi. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ateş, A. (2022b), Osmanlı İmparatorluğu’nda Mimar-Bâniler, 3. Uluslararası Avrasya Türk Sanatı Kongresi Özet Kitabı, 68-69, İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi.
• Ayvansarayî, H. H. (1987a). Camilerimiz Ansiklopedisi (Hadikatü’l Cevâmi). I, II (İ. Terzi Haz.). İstanbul: Tercüman Yayınları.
• Ayvansarayî, H. H. (1987b). Camilerimiz Ansiklopedisi (Hadikatü’l Cevâmi). I, II (İ. Terzi Haz.). İstanbul: Tercüman Yayınları.
• Baltacı, C. (1976). XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri. İstanbul: İrfan Matbaası.
• Canatar, M. (Haz.) (2004). İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri 1009-(1600). İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları.
• Çelebi, E. (1999). Evliya Çelebi Seyahatnamesi 3. Kitap: İstanbul - Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 305 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu (S. A. Kahraman, Y. Dağlı, İ. Sezgin, Haz.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Cerasi, M. (2006). Divanyolu. İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Cezar, M. (1963). Osmanlı Devrinde İstanbul Yapılarında Tahribat Yapan Yangınlar ve Tabii Afetler. İstanbul: Güzel Sanatlar Akademisi Türk Sanatı Tarihi Araştırma ve İncelemeleri.
• Dağdelen, İ. (Haz.) (2006). Alman Mavileri 1913-1914 I. Dünya Savaşı Öncesi İstanbul Haritaları II. İstanbul: Kütüphane ve Müzeler Müdürlüğü Yayınları.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Şûrâ-yı Devlet (ŞD), 150-56 (14 Ramazan 1317 H./16 Ocak 1900 M.).
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Babıali Evrak Odası (BEO), 1451-108775 (4 Zilkade 1317 H./13 Mart 1900 M.).
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İrâde Evkâf (İ.EV), 24-28 (28 Şevval 1317 H./1 Mart 1900).
• Eyice, S. (1959). İstanbul’un Kaybolan Bir Eski Eseri: Kazasker Ebu’l Fazl Mahmud Efendi Medresesi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, X (14), 147-162.
• Eyice, S. (1979). Mimar Kasım Hakkında, Belleten, XLIII (172), 767-808.
• Gül, A. (1997). Osmanlı Medreselerinde Eğitim-Öğretim ve Bunlar Arasında Dâru’l-hadîslerin Yeri. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Hammer, J.V. (1998). Büyük Osmanlı Tarihi. 10. İstanbul: Üçdal Neşriyat.
• Hezarfen Hüseyin Efendi (1998). Telhîsü’l-Beyân fî Kavânîn-i Âl-i Osmân, (S. İlgürel Haz.). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• İnalcık, H. (2017). Devlet-i Aliyye Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar- II Tagayyür ve Fesâd (1603-1656): Bozuluş ve Kargaşa Dönemi. İstanbul: İş Bankası Kültür Yay.
• Kemalettin, A., (1934). Mimar Koca Kasım Ali, Arkitekt, 1934 (05), 147-150.
• Keskin, Ç., (2021), XIV-XV. Yüzyıl Osmanlı Mimarları ve Mimarlık Ortamı, Fetih Öncesi Osmanlı Sanatı ve Mimarisi, İstanbul: Literatürk Academia, 153-180.
• Kumbaracılar, İ. (1937). Türk Mimarları, Arkitekt, 02 (74), 59-60.
• Kütükoğlu, M. S. (1978), Dârü’l-Hilâfeti’l-Aliyye Medresesi ve Kuruluşu Arefesinde İstanbul Medreseleri, İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, VII, bölüm 1-2, 1-212.
• Kütükoğlu, M. (1976-1977), 1869’da Faal İstanbul Medreseleri, Tarih Enstitüsü Dergisi, 7-8, 277-392.
• Kütükoğlu, M. (2000). XX. Asra Erişen İstanbul Medreseleri. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Mustafa Nuri Paşa (1992). Netayic ül-Vukuat Kurumları ve Örgütleriyle Osmanlı Tarihi, III-IV ( N. Çağatay, Haz.). Ankara: Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Nayır Ahunbay, Z. (1988), 17. Yüzyıl İstanbul’unda Eğitim Kurumları, 17. Yüzyıl Osmanlı Kültür ve Sanatı, Sempozyum Bildirileri 19- 20 Mart 1988, İstanbul: Sanat Tarihi Derneği Yayınları.
• Orgun, Z. (1938), Hassa Mimarları, Arkitekt, 12 (96), 333-342.
• Özergin, M. K. (1973-1974), Eski bir Rûznâmeye göre İstanbul ve Rumeli Medreseleri, Tarih Enstitüsü Dergisi, (4-5), 263-290.
• Parmaksızoğlu, İ. (1974), Sultan Ahmed Camii Mimarı Sedefkâr Mehmed Ağa, Kültür ve Sanat, 3, 32-39.
• Pervititch, J. (2000). Jacques Pervititch Sigorta Haritalarında İstanbul: Istanbul in the Insurance Maps of Jacques Pervititch. İstanbul: Tarih Vakfı/Axa Oyak.
• Refik, A. (1977). Türk Mimarları. İstanbul: Sander Yayınları.
• Sönmez, Z. (1999), Osmanlı Mimarisinin Gelişiminde Hassa Mimarlar Ocağı’nın Yeri, Örgütlenme Biçimi ve Faaliyetleri, Osmanlı, X, Ankara: Yeni Türkiye Yay., 185-188.
• Sönmez, Z. (1988), Mimar Sinan ve Hassa Mimarlar Ocağı, Mimar Sinan Dönemi Türk Mimarlığı ve Sanatı, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 251-258.
• Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyud-ı Kadime Arşivi (TKG.KK), Vakf-ı Cedit Defterleri (VKF.Cd.), 62 (Zilkade sonu 1050 H./Mart 1641 M.).
• Uzunçarşılı, İ. H. (1995). Büyük Osmanlı Tarihi, III, Ankara: Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (2014). Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Yardım, A. (1999). Osmanlı Devrinde Dârülhadîsler, Osmanlı, Ed. Güler Eren, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 163-175.
• Yılmaz, C. (Ed.) (2019). İstanbul Kadı Sicilleri, 51 İstanbul Mahkemesi 10 Numaralı Sicil (H. 1072-1073 / M. 1661-1663), İstanbul: Büyükşehir Belediyesi, Kültür A.Ş Yay.