Corner Details in Mimar Sinan’s Structures: An Analysis of the Determining Factors in Their Form

Yıl 2025, Cilt: 34 Sayı: 1, 1 - 37, 14.07.2025

Nil Orbeyi

https://doi.org/10.29135/std.1612332

Öz

The practice of chamfering or angling the corners of building walls or surrounding walls, particularly in narrow or congested streets, is a universal practice commonly used in both civil and monumental architecture. This detail is referred to by various names in architecture, including “corner chamfer,” “corner cutting,” “corner breaking,” “wall chamfer,” or in Turkish, “çal köşe” or “çalık köşe.” This article investigates the application of this detail in monumental architecture, with a particular focus on Mimar Sinan’s structures. Beyond its functional purpose, this detail enhances the visual composition of the building, depending on the materials and transitional elements employed, can establish the building as a key focal point within its urban context. The study investigates the factors that prompted the use of corner details and factors determining the formation of detail. The selected examples are classified according to their forms and analyzed based on the relationships between the structure-street, structure-structure, structure-parcel layout. The conclusion reveals that it was observed that the dimensions of corner details emerge in relation to the street fabric or other buildings that make up the architectural ensemble, as well as the locations of the structures and their relationships with one another. Moreover, it is observed that, alongside aesthetic considerations, the size of the chamfered detail plays a significant role in determining its form.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Architecture , Mimar Sinan’s structures , corner detail , corner chamfer , muqarnas

Mimar Sinan Yapılarında Köşe Detayları: Biçimlerini Belirleyen Faktörlerin Analizi

Öz

Özellikle dar sokaklarda yer alan yapıların beden duvarlarının veya çevre duvarlarının köşelerinin açılı olarak kesilmesi, sivil ve anıtsal mimaride sıklıkla kullanılmış olan evrensel bir uygulamadır. Yapılar ve sokaklar arasındaki geçişin rahatlatılması, duvar köşelerinin insan, hayvan, taşıt gibi etkenler sebebiyle zarar görmesinin engellenmesi ve özellikle sokakların kesişiminde yer alan köşe parselde konumlanan yapıların estetik olarak vurgulanması gibi amaçlar ile uygulanmış olan bu detay mimaride “köşe pahı, köşe kesmesi, köşe kırmak, duvar pahı, çal köşe veya çalık köşe” gibi farklı isimlerle adlandırılmıştır. Bu adlandırmalardan “köşe kesmesi”, benzerlerine oranla daha geniş bir kesimi tanımlamakta kullanılmış olup genellikle ihtiyaca ve/veya zorunluluğa bağlı olarak uygulanmış, boyutları da ihtiyaca ve/veya zorunluluğa göre belirlenmiştir. Köşe parselin biçimine göre tasarlanan ve yapının plan şemasında belirleyici rol oynayan ünik örneklerin yanı sıra yapıların beden veya çevre duvarlarının köşelerine uygulanan öğeler, fonksiyonel gerekliliklerine ek olarak estetik görünümleri ile kenti bütünleyen bir değer olarak, bazı yapıların kent hafızasında önemli bir yere sahip olmasına sebep olmuştur. Osmanlı mimarlığında köşe parsellerde konumlanan yapıların tasarımında da farklı uygulamalar görülmektedir. Yapının konumu ve parselin biçimi yapının plan şemasında büyük oranda belirleyicidir. Özellikle dar açılı köşe parsellerdeki yapıların tasarımında, çoğu zaman parsel biçiminin dezavantajı, plan şemasındaki özgün biçimlenişe sahip olması ile avantaja çevrilmiştir.
Tarihsel süreçte pek çok uygarlıkta örneğini gördüğümüz köşe pahları ve pahın geçişinde kullanılan öğeler, yapının inşa edildiği döneme ve cinsine, yapı ve pahın boyut ve biçimine bağlı olarak farklılaşmaktadır. Bu makalede, işlevsel kullanımlarına ek olarak görsel açıdan yapıyı zenginleştiren, bazı yapılarda, kullanılan malzeme ve geçiş öğelerine bağlı olarak yapıyı bulunduğu çevrede odak noktası haline getiren bu detayın, anıtsal mimaride kullanımı Mimar Sinan yapılarında ele alınmıştır. Anıtsal ve sivil mimaride pek çok yapıda karşımıza çıkan köşe detayı Mimar Sinan’ın yapılarında da sıklıkla uygulanmıştır. Büyük oranda saha çalışmasına dayanan bu çalışmada detayların bire bir incelenme olanağı sebebiyle Mimar Sinan’ın İstanbul’daki yapıları ele alınmıştır. Pek çok benzer örnek bulunması sebebiyle, çoğunlukla farklı detaylara sahip olan örnekler çalışma kapsamında incelenmiştir. Çalışmada öncelikle köşe detaylarının uygulanmasına sebep olan ve detayın biçimlenmesini belirleyen etmenler sorgulanmıştır. Bu doğrultuda detaylı rölöveler ve karşılaştırmalı tablolar hazırlanmıştır. Elde edilen verilere göre geçiş elemanı olarak üç farklı uygulamanın kullanıldığı tespit edilmiştir. Bu doğrultuda köşe pahları biçimlenmelerine bağlı olarak; klasik mukarnaslı geçiş, düz mukarnaslı geçiş ve küresel mukarnaslı geçiş olmak üzere üç başlıkta ele alınmıştır. Çalışmada ayrıca arşiv belgelerinde (plan, fotoğraf ve harita) ve güncel haritalarda köşe pahının yapıdaki konumunun sokak dokusu ile ilişkisi; yapı-yol, yapı-yapı ve yapı-parsel ilişkisi temelinde ele alınmıştır. Çalışmanın sonuç kısmında köşe detaylarının boyutlarının sokak dokusunu veya yapı topluluğunu meydana getiren diğer yapılar, yapıların konumları ve birbiri ile ilişkisine bağlı olarak ortaya çıktığı, biçimlemesinde ise yapıların çoğunda kullanılan mukarnaslı geçiş öğesi sebebiyle estetik kaygının, bazı yapılarda ise zorunluluklara bağlı olarak ortaya çıkan pah boyutlarının belirleyici olduğu görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Mimarlığı , Mimar Sinan yapıları , köşe detayı , köşe pahı , mukarnas , Ottoman Architecture , Mimar Sinan’s structures , corner detail , corner chamfer , muqarnas

Kaynakça

• Ahunbay, Z. (1993). Kepenekçi Sinan Medresesi. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi (C. 4, 548-549) İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı.
• Ahunbay Z. (1988). Mimar Sinan'ın Eğitim Yapıları: Medreseler Darülkurralar Mektepler. Mimarbaşı Koca Sinan: Yaşadığı Çağ ve Eserleri (C. I, 239-275) Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü.
• Arseven, C. E. (1983). Duvar Pabucu. Sanat Ansiklopedisi, 5(1), 496, Ankara: Maarif Vekâleti.
• Arseven, C. E. (1983). Duvar Pahı. Sanat Ansiklopedisi, 5(1), 496, Ankara: Maarif Vekâleti.
• Arseven, C. E. (1983). Köşe Kesmesi. Sanat Ansiklopedisi, 5(3), 1137, Ankara: Maarif Vekâleti.
• Arseven, C. E. (1983). Köşe Sütunu. Sanat Ansiklopedisi, 5(3), 1138, Ankara: Maarif Vekâleti.
• Ayverdi, E. H. (2004). Osmanlı Mimarisinde Fatih Devri, Ankara: Maarif Vekâleti.
• Barışta, Ö. (1996). Antalya’nın Bazı Evlerinden Çalık Köşeler. Adalya Suna İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü Yıllığı, 1, 95-104. Retrieved November 22, 2024, from https://akmedmedia.ku.edu.tr/Adalya/Adalya_1996/8._h._orcun_barista.pdf
• Dağdelen, İ. (2006). (prepared by), Alman Mavileri 1913-1914 I. Dünya Savaşı Öncesi İstanbul Haritaları, İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanlığı Kütüphane ve Müzeler Müdürlüğü Yayınları.
• Diez, E. (1979). Mukarnas, İslam Ansiklopedisi, VIII, 564-566.
• Dilçin, C. (1983). Yeni Tarama Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Hasol, D. (1998). Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü. İstanbul: Yem Yayınları.
• Kılıç, S. (2022). Antalya-Kaleiçi’nin Sivil ve Dini Mimari Örneklerinde Görülen Köşe Pahları ve Süslemeleri. Sanat Tarihi Dergisi, 31(1), 397-427. Retrieved November 22, 2024, from https://doi.org/10.29135/std.1004885
• Kuran, A. (1975). Üsküdar'da Mihrimah Sultan Külliyesi. Boğaziçi Üniversitesi Hümaniter Bilimler Dergisi, 3, 43-72.
• Kütükoğlu, M. S. (1977). 1869’da Faal İstanbul Medreseleri. Tarih Ensitüsü Dergisi, 7-8, 277-392. Retrieved November 22, 2024, from https://core.ac.uk/download/pdf/154358843.pdf
• Mülayim, S. (2020). Mukarnas, TDV İslam Ansiklopedisi, 31, 126-127.
• Necipoğlu, G. (2005). The Age of Sinan: Architectural Culture in the Ottoman Empire. Princeton-Oxford: Princeton University Press.
• Orbeyi, N. (2019). Surrounding Wall of Mimar Sinan’s Mosques: Components and Construction. Art-Sanat, 12, 343-367. Retrieved November 22, 2024, from https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/773809
• Ödekan, A. (1975). "Bir Mukarnaslı Portal Yarım Kubbesi. Geometrik şemadan üçüncü Boyuta Geçiş Örneği", İsmail Hakkı üzunçarşılıya Armağan, 437-445, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayını.
• Ödekan, A. (1977). Osmanlı Öncesi Anadolu Türk Mimarisinde Mukarnaslı Portal Örtüleri, D. Tezi (Basılmış), İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Yayınları.
• Ödekan, A. (1988). "Mukarnas Bezeme". Mimarbaşı Koca Sinan: Yaşadığı Çağ ve Eserleri, 1, 475-478.
• Pervıtıtch, J. J. (2000). J. Jacques Pervititch Sigorta Haritalarında İstanbul, İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları.
• Sönmez, N. (1998). Bergama Evlerinin Geleneksel ve Batı Etkili Özellikleri. Bergama Belleten, 8, 9-83. Retrieved November 22, 2024, from https://bergama.bel.tr/wp-content/uploads/belleten8.pdf
• Sözen, M.& Tanyeli, U. (1994). Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Tanman, M. B. (1988). Sinan’ın Mimarisi Tekkeler. Mimar Başı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri, 311-332, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü.
• Tayla, H. (2005). Geçiş Elemanları ve Stalaktitler. 60. Yaşında Sinan Genim'e Armağan Makaleler, 600-619, Istanbul: Ege Yayınları.
• Turani, A. (1975). Sanat Terimleri Sözlüğü. Ankara: Toplum Yayınları.
• Uluengin, M. F. (2018). Mukarnas. Haz. B. Uluengin, İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları.
• Ülgen, A. S. (1989). Mimar Sinan Yapıları (Katalog), F. Yenişehirlioğlu & E. Madran (Ed.)., Ankara: TTK Yayınları.
• Wiener, W. M. (1987). İstanbul'un Tarihsel Topografyası (Bildlexikon zur Topographie Istanbuls). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Yılmaz, N., & Saban, F. D. (2021). Mimarların Köşe Bina Tasarımı Yaklaşımları Üzerine Bir İnceleme. FSM İlmi Araştırmalar İnsan Ve Toplum Bilimleri Dergisi, 18, 503-530. Retrieved April 7, 25, from https://doi.org/10.16947/fsmia.1050324
• URL1. Fake news en Toledo. Retrieved April 7, 25, from https://www.leyendasdetoledo.com/fake-news-en-toledo/
• URL2. Curiosidades en las calles de Toledo. Retrieved April 7, 25, from https://www.leyendasdetoledo.com/curiosidades-en-las-calles-de-toledo/
• URL3. Retrieved April 7, 25, from. https://www.google.com/earth/about/
• URL4. View of west facade, north side. Retrieved April 7, 25, from https://www.archnet.org/sites/2310?media_content_id=131100
• URL5. Detail of corner with muqarnas and inscription. Retrieved April 7, 25, from https://www.archnet.org/sites/1833/
• URL6. Muqarnas at chamfered corner. Retrieved April 7, 25, from https://www.archnet.org/sites/3718?media_content_id=4604
• URL7. Historic view, tower flanking gate. Retrieved April 7, 25, from https://www.archnet.org/sites/1744?media_content_id=5808/
• URL8. SALT Research, Ülgen Family Arhive, Erzurum Great Mosque. Retrieved April 7, 25, from https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/70503
• URL9. SALT Research, Ülgen Family Arhive, Erzurum Great Mosque. Retrieved April 7, 25, from https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/87707
• URL10. Retrieved April 7, 25, from https://www.kulturportali.gov.tr/repoKulturPortali/large/SehirRehberi//GezilecekYer/20170118152535328_DSCF1962.JPG?format=jpg&quality=50.
• URL11. https://sehirharitasiapi.ibb.gov.tr/
• URL12. https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/bolu/gezilecekyer/sarachane-camii
• URL13. SALT Research, Ülgen Family Arhive, Survey sketches of Tercüman Yunus Bey Mosque in Draman. Retrieved November 22, 2024, from https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/92123
• URL14. SALT Research, Ülgen Family Arhive, Mihrimah Sultan Mosque in Üsküdar. Retrieved November 22, 2024, from https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/205790
• URL 15. SALT Research, Ülgen Family Arhive, Reports and surveys of Haseki Darüşşifa. Retrieved November 22, 2024, from https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/74816
• URL 16. SALT Research, Ülgen Family Arhive, Gazi Ahmet Pasha Primary School. Retrieved November 22, 2024, from https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/205839
• URL 17. SALT Research, Ülgen Family Arhive, Basement floor plan of Rüstem Pasha Mosque in İstanbul. Retrieved November 22, 2024, from https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/73632
• URL 18. SALT Research, Ülgen Family Arhive, Süleymaniye Guesthouse Survey. Retrieved November 22, 2024, from https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/74628
• URL 19. SALT Research, Ülgen Family Arhive, Esekapı Hadım İbrahim Pasha Madrasah. Retrieved November 22, 2024, from https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/76292
• URL 20. SALT Research, Ülgen Family Arhive, Survey Sketches of Ferhat Pasha Mosque in Çatalca. Retrieved November 22, 2024, from https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/86627
• URL 21. SALT Research, Ülgen Family Arhive, Drawings and photos of Zal Mahmut Pasha Mosque in Eyüp. Retrieved November 22, 2024, from https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/72598
• URL 22. SALT Research, Ülgen Family Arhive, Azapkapı Sokullu Mosque plan drawing. Retrieved November 22, 2024, from https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/78692
• URL 23. SALT Research, Ülgen Family Arhive, Drawings and photos of Sultan Selim Madrasah in Yenibahçe. Retrieved November 22, 2024, from https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/76715
• URL 24. SALT Research, Ülgen Family Arhive, Survey sketches of Sokullu Mehmet Pasha Lounge in Kadırga. Retrieved November 22, 2024, from https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/88617
• URL 25. SALT Research, Ülgen Family Arhive, Plan of Rüstem Pasha Caravansary in Edirne. Retrieved November 22, 2024, from https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/92235
• URL 26. SALT Research, Ülgen Family Arhive, The courtyard entrance door of the İzmit Pertev Pasha Mosque and the surrounding structures. Retrieved April 7, 25, from https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/87675
• URL 27. SALT Research, Bektaş Arhive, The photographs taken by Cengiz Bektaş during his trip to Antalya. Retrieved April 7, 25, from https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/209075
• URL 28. SALT Research, Ülgen Family Arhive, Photos and survey sketches of Pertev Pasha Monuments in İzmit. Retrieved April 7, 25, from https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/70600