Kur’ân’ı Anlamada Metin Dışı (Psikolojik) Bağlam ve Schleiermacher Hermenötiği

Yıl 2022, Cilt: 2 Sayı: 1, 1 - 14, 31.05.2022

Abdurrahman Kasapoğlu

Öz

Tefsir disiplini her şeyden önce bir yorumlama faaliyetini içerdiği için, çağımızda geliştirilen yorum kuramları ve yaklaşımlar Kur’ân araştırmacılarının ilgi alanına girmektedir. Bu ilgi, araştırmacıları söz konusu yorumlama yaklaşımlarıyla Kur’ân’ı tefsir edebilme imkânının olup olmadığı arayışına sevketmektedir. Kur’ân araştırmacıları, yeni yorum yöntemleri ile tefsir geleneğinde var olan yorum yöntemleri arasında bağ kurmaya çalışmaktadır. Yeni yorum yöntemlerinin Kur’ân’ın anlaşılmasına sağlayabileceği katkıyı araştırmaktadır. Örneğin semantik tahlil yöntemi Toshihiko Izutsu’nun çalışmalarıyla birlikte Kur’ân tefsirinde değerlendirilmeye başlanmıştır. Edebiyat psikolojisi ile bağlantılı metin tahlili Emîn el-Hûlî’nin edebî / beyânî tefsir tarzıyla tefsir çalışmalarına dahil edilmiştir. Son zamanlarda ise Friedrich Daniel Schleiermacher’in romantik / psikolojik hermenötiği Kur’ân tefsiri açısından değerlendirilmeye çalışılmaktadır. Kur’ân’ı anlamada nüzûl ortamı bilgisinden yararlanma uygulaması Schleiermacher hermenötiği ile ilişkilendirilmektedir. Bu araştırmada Kur’ân tefsirinde Schleiermacher hermenötiği ile hangi boyutta bağ kurulmaya çalışıldığı, bu yorumlama yaklaşımının ilâhî kelamın anlaşılmasına nasıl bir katkı sunabileceği üzerinde durulmuştur. Bununla birlikte Schleiermacher hermenötiği ile Kur’ân’ı tefsir etmenin oluşturabileceği riskler ortaya konulmuştur. Hermenötik yorumda yazar psikolojisine karşılık Kur’ân vahyinin nâzil olduğu koşullardaki muhatapların psikolojisi, psiko-sosyal durumları dikkate alınır. Kur’ân’ın metin dışı bağlamı olarak nüzûl ortamına ilişkin bilgilere ve nüzûl sebeplerine, hatta Mekkî-Medenî bilgisine bakıldığında, o dönem muhataplarının psikolojisi, psiko-sosyal durumları hakkında bilgi içeren veriler olduğu görülür. Bu veriler âyetlerin isabetli şekilde tefsir edilmesini sağlayan önemli unsurlardır. Her metin gibi, Kur’ân metni de nâzil olduğu toplumun psikolojik, psiko-sosyal koşullarıyla yakından ilişkilidir. İlâhî metnin oluşum sürecinde hitap ettiği toplumun psiko-sosyal durumunun önemli bir yeri vardır. Bu nedenle Kur’ân’ın doğru anlaşılabilmesi için onun sadece metnini değil, o metnin ilişkili olduğu nüzûl ortamı bilgisini de tahlile tâbi tutmak gerekir. Âyetlerin nüzûl ortamı hakkında bilgi sağlayan verilerin başında nüzûl sebebi rivâyetleri gelir. Bazı âyetler nüzûl ortamında yaşayan insanlarla ilişkili olaylara ya da Hz. Peygambere yöneltilen soruya bağlı olarak inmiştir. Kur’ân’ın bazı âyetlerinin nüzûl sebebine bağlı olarak inişi, o dönemde yaşayan toplumun psikolojik ve sosyal koşullarıyla yakından ilişkilidir. Kur’ân metnini anlayabilmek için onun hem içeriğini hem de psikolojik, sosyal ve kültürel koşullarını bilmeye ihtiyaç vardır. Bu bilgiyi sağlayacak kaynakların başında nüzûl sebebi rivâyetleri gelir. Nüzûl sebebi rivâyetleri âyetlerin manalarını anlamada müfessire yardımcı olur. Schleiermacher’in hermenötik yaklaşımında bir metnin anlaşılabilmesi için yazar psikolojisinin keşfedilmesi gerekli görülür. Bu ilkeyi Kur’ân’a uygulamak, ilâhî kelâmın sahibi olan Yüce Allah’ın psikolojisini araştırmak imkânsızdır. Kur’ân yorumunda Allah’ın psikolojisini araştırmak yerine, vahyin indiği koşullardaki psikolojik ve psiko-sosyal bağlam üzerinde durulur. Nüzûl ortamı bilgisi ve nüzûl sebepleri incelenir. Zira Schleiermacher, bir metni anlamada yazar psikolojisini bilmenin yanında, ayrıca metnin psikolojik bağlamını öne çıkaran bir yaklaşım savunur. Günümüzde bazı İslâm müellifleri Schleiermacher’in hermenötik yaklaşımının Kur’ân tefsirinde kullanılabileceğini ileri sürerler. Kur’ân’ı daha iyi anlayabilmek için vahyin metin dışı bağlamının yani nüzûl ortamı ve nüzûl sebepleri bilgisinin psikolojik, psiko-sosyal boyutlarını araştırmanın faydalı olacağını ileri sürerler. Schleiermacher’in hermenötik yaklaşımını, “Allah’ın psikolojisini araştırmak şeklinde değil, vahyin metin dışı bağlamının psikolojik boyutlarını incelemek şeklinde” Kur’ân tefsirinde uygulamayı önerirler. Aslında Schleiermacher’in hermenötik yaklaşımı Kur’ân tefsiri için bütünüyle yeni bir uygulama değildir. Metin dışı bağlamın Kur’ân tefsirinde kullanımı tefsir geleneğinde öteden beri mevcuttur.

Anahtar Kelimeler

Kur’ân, tefsir, bağlam, Schleiermacher hermenötiği

The Non-Linguistic/Non-Textual (Psychological) Context in Understanding the Qur’an and Schleiermacher Hermeneutics

Öz

Kaynakça

• Ahmad, Muhammad Diponegoro. Psikologi Islam. Yogyakarta: UAD Press, 2002.
• Alhama, Rudy. Memimbang Paradigma Hermeneutika Dalam Menafsirkan Al-Qur’an. Surabaya: PT Revka Petra Media, 2014.
• Aulanni’am, Aulanni’am. Saputra, Andi Tri. “Hermeneutika Psikologis Schleiermacher dan Kemungkinan Penggunannya Dalam Penafsiran al-Qur’an”, Jurnal Al-Wajid 2/1 (2021).
• Bakhtiar, Bakhtiar. “Peranan Asbab Al-Nuzul Dalam Penemuan Hukum”, Majalah Ilmu Pengetahuan dan Pemikiran Keagamaan Tajdid 21/2 (2018).
• Bary, Shafwatul. Zakirman, Zakirman. “Hermeneutika Friedrich D.E. Schleiermacher sebagai Metode Tafsir Al-Qur’an (Kajian Ayat İkhlâs; Jilbâb; Sayyârah; dan Al-Hudâ”, Journal Of Qur’ân and Hadîth Studies 9/1 (2020).
• Batar, Yusuf. Kur’ân-ı Kerim’e Göre İletişim. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1999.
• Chaer, Hasanuddin. Rasyad, Abdul. “Hermeneutika Al-Qur’an Suroh Al-Isro’ Ayat 1 Sebuah Tinjauan Kosmologi”, Palapa: Jurnal Studi Keislaman dan Ilmu Pendidikan 7/1 (2019).
• Çağrıcı, Mustafa. Kur’ân’ın Geliş Ortamında Ahlâk ve İnsan İlişkileri. İstanbul: Kur’ân Araştırmaları Merkezi Yayınları, 2017.
• Demirci, Muhsin. Tefsire Giriş. İstanbul: İsam Yayınları, 2013.
• Dozan, Wely. “Hermeneutika Sebagai Metode Penafsiran Al-Qur’an (Melacak Teori Hermeneutika Fazlurrahman)”, El-Hikam: Jurnal Pendidikan dan Kajian Keislaman 12/1 (2019).
• Erten, Mevlüt. Nass-Yorum İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
• Gökkır, Necmettin. Kur’ân Dilinin Sosyo-Kültürel Bağlamı. İstanbul: M.Ü.İ.F.V. Yayınları, 2014.
• Görener, İbrahim. “Tefsir Oluşturan Sorular ve Tefsir Formlarının Oluşum Süreci”, Tarihten Günümüze Kur’ân’a Yaklaşımlar, ed. Bilal Gökkır ve diğerleri, İstanbul: İlim Yayma Vakfı Kur’ân ve Tefsir Akademisi Kur’ân ve Tefsir Akademisi Araştırmaları: 2, 2012.
• Görener, İbrahim. “Tefsirin Bir İlim Olmasının Delilleri”, İslâmî İlimlerde Metodoloji /Usûl – III, Tefsir Nasıl Bir İlimdir?, Tartışmalı İlmî İhtisas Toplantısı, (15-16 Mayıs 2010), İstanbul: Ensar Neşriyat, 2011.
• Gusmian, Islah. “Epistemologi Tafsir Al-Qur’an Kontemporer”, Al-A’raf Jurnal Pemikiran Islam dan Filsafat12/2 (2015).
• Günay, İlhami. Kur’ân’da Gençlik ve Gençler. İstanbul: Pınar Yayınları, 2010.
• Hadiyanto, Andy. “Berbagai Pembacaan Al-Qur’an Kontemporer”, Jurnal Studi Al-Qur’an; Membangun Tradisi Berfikir Qur’ani 11/1 (2015).
• Hamdan, Muhammad. “Filosofi Kafir Dalam Al-Qur’an: Analisis Hermeneutik Schleiermacher”, Jurnal Tashwirul Afkar 38/02 (2020).
• Hariyanto, Ishak. “Hermeneutika Al-Qur’an Muhammed Arkoun”, el-Umdah Jurnal Ilmu al-Quran dan Tafsir 1/2 (2018).
• Hûlî, Emîn. Kur’ân Tefsirinde Yeni Bir Metod. çev. Mevlüt Güngör, İstanbul: Bayrak Matbaası, 1995.
• Inayati, Ummi. “Pendekatan Hermeneutika Dalam Ilmu Tafsir”, Falasifa 10/2, (2019), 85.
• Kamarusdiana, Kamarusdiana. Ahmad Zaki M., “Posisi Al-Qur’an Dalam Epistimologi Hermeneutika”, Al Amin: Jurnal Kajian Ilmu dan Budaya Islam 2/1 (2019).
• Karakuş, Abdulkadir. “Kur’ân Meallerinde Bağlama Riayet Etmenin Önemi”, Tefsir Araştırmaları Dergisi 4/1 (2020).
• Kılıç, Sadık. “En İdeal Tefsir, En Gerçekçi Tefsirdir”, I. Din Şûrası Tebliğ ve Müzakereleri (1-5 Kasım 1993), Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1995.
• Mu’min, Ma’mun. Hum, M. Metodologi Ilmu Tafsir. Yogyakarta: Penerbit Idea Press Yogyakarta, 2016.
• Muchtar, M. Ilham. “Analisis Konsep Hermeneutika Dalam Tafsir Alquran”, Hunafa: Jurnal Studia Islamika 13/1 (2016).
• Muzayyin, Muzayyin. “Resepsi Hermeneutika Dalam Penafsiran Al-Qur’an Oleh M. Quraish Shihab: Upaya Negosiasi Antara Hermeneutika dan Tafsir al-Qur’anuntuk Menemukan Titik Persamaan dan Perbedaan”, Nun 1/1 (2015).
• Müzeynî, Halid b. Süleyman. el-Muharrar fî Esbâbi’n-Nüzûli’l Kur’ân min Hilâli’l-Kütübi’t-Tis’a. Demmâm: Dârü İbnü’l-Cevzî, 1429 h.
• Öz, Ahmet. Kur’ân’ı Anlamada Bağlam. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2016.
• Özaktan, Fatih. “Schleiermacher’in Gramatik Yöntemi ile İslâm İlim Geleneğinde Kur’ân’ı Anlama-Yorumlama Geleneğinin Mükâyesesi”, Tefsir Araştırmaları Dergisi 5/1, (2021).
• Pak, Zekeriya. “Cahiliye Araplarındaki Allah İnancının Kur’âni Boyutu”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/1 (2001).
• Pak, Zekeriya. Allah-İnsan İletişimi. Ankara: İlâhiyat, 2005.
• Pak, Zekeriya. Tefsir Usûlü. Ankara: Bilimsel Araştırma Yayınları, 2020.
• Palmer, Richard E. Hermenötik. çev. İbrahim Görener, İstanbul: Anka Yayınları, 2002.
• Polat, Emannullah. İlk İnen Surelerin Nüzûl Sebepleri Bağlamında Gizli Tebliğ. Ankara: İlâhiyât, 2015.
• Rahman, Nur Fuadi. “Hermenuetika Al-Quran”, Jurnal Transformatif (Islamic Studies) 1/2 (2017).
• Ramadhan, Reza Bakhtiar. “Pro-Kontra Penggunaan Metodologi Hermeneutik dalam Penafsiran Al-Qur’an”, Akval Journal of Qur’an and Hadis Studies 1/1 (2020).
• Reflita, Reflita. “Kontroversi Hermeneutika Sebagai Manhaj Tafsir (Menimbang Penggunaan Hermeneutika dalam Penafsiran al-Qur’an), Jurnal Ushuluddin 24/2 (2016).
• Riyadi, Hendar. “Fikih Al-Maun: Fikih Sosial Kaum Marginal”, Fikih Kebinekaan, ed. Wawan Gunawan Abdul Wahid, Muhammad Abdullah Darraz, Ahmad Fuad Fanani, Bandung: Penerbit Mizan Khazanah Ilmu-Ilmu Islam, 2015.
• Riyani, Irma. Huriani, Yeni. “Reinterpretasi Asbâb Al-Nuzûl Bagi Penafsiran Alquran”, Wawasan: Jurnal Ilmiah Agama dan Sosial Budaya 2/1 (2017).
• Saka, Şevki. “İnsanı Aydınlatmada Tedrici Metodun Önemi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 42 (2001).
• Shihab, M. Quraish. “Tafsir, Ta’wil, dan Hermeneutika Suatu Paradigma Baru Dalam Pemahaman Al-Qur’an”, Suhuf 2/1 (2009).
• Söylemez, Mehmet Mahfuz. “Kur’ân’ın Anlaşılmasına Tarihin Etkisi: Kureyş ve Fîl Sureleri ile Necm Sûresi 19-23. Âyetleri Örneği”, Kur’ân ve İslâmi İlimlerin Anlaşılmasında Tarihin Önemi, ed. M. Mahfuz Söylemez, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
• Sukron, Mokhamad. “Kajian Hermeneutika Dalam ‘Ulûm Al-Qur’ân”, Al-Bayan: Jurnal Studi Al-Qur’an dan Tafsir 1/2, (2016).
• Sulaeman, Mubaidi. “Pemikiran Hermeneutika Al-Qur’an Hasan Hanafi dalam Studi Al-Qur’an di Indonesia”, Salimiya: Jurnal Studi Ilmu Keagamaan Islam 1/2 (2020).
• Sürücü, İbrahim. “Kur’ân’da Kişilik Eğitimi Üzerine”, Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 6/2 (2017).
• Syafi’uddin, M. Wahid, Epistemologi Tafsir Kontemporer Muhammad Syahrur (Studi Kritis Metode Hermeneutika Takwil). Bengkulu: Program Pascasarjana Prodi Aqidah dan Filsafat Islam Institut Agama Islam Negeri, Tesis, 2020.
• Talib, Abdullah A. Filsafat Hermeneutika dan Semiotika. Sulawesi Tengah: Penerbit LPP-Mitra Edukasi, 2018.
• Temizer, Aydın. Kur’ân Tefsirinde Karine. İstanbul: M.Ü.İ.F.V. Yayınları, 2016.
• Tungkagi, Donald Qomaidiansyah. “Al-Qur’an Perspektif Hermeneutika: Sebuah Tinjauan Kritis”, https://www.academia.edu/24275208/Al_Quran_dalam_Perspektif_Hermeneutika (Erişim 14 Temmuz 2021).
• Victoria, Argo, Kelib, Abdullah. “Kontroversi Hermeneutika Sebagai Manhaj Tafsir”, Jurnal Hukum Khaira Ummah12/1 (2017).
• Warisno, Andi. “Kajian Hermeneutika Dalam Ilmu Al-Qur’an”, Ri’ayah 4/01 (2019).
• Wathani, Syamsul. “Dialektika Al-Qur’an Dengan Pola Pikir Keberagamaan Masyarakat Arab: Analisis Psiko-Sosial”, Indonesian Journal of Islamic Literature and Muslim Society 1/2 (2016).
• Wathani, Syamsul. “Epistemologi Ta’wil al-Qur’an: Sistem Interpretasi al-Qur’an Menurut Ibn Qutaybah”, Journal of Qur’an and Hadith Studies 4/1 (2015).
• Yılmazer, Zeynep. Tefsir Usulü Alanında Telif Edilmiş Türkçe Eserler Üzerine Bir Değerlendirme. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.