Mustafa Enver Bey’in (öl. 1909) Hikem-i ‘Atâî Tercümesi (Latinizasyon ve Değerlendirme)

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 2, 251 - 312, 31.12.2022

Ahmet Murat Özel

https://doi.org/10.5281/zenodo.7400775

Öz

İbn Atâullâh el-İskenderî (öl. 709/1309), Şâzeliyye tarikatının üçüncü şeyhi ve tarikatın ilk yazılı metinlerini kaleme almış bir sufi olarak tarikatın teşekkülünde ve yayılmasında önemli rol oynayan bir müelliftir. İskenderî’nin en şöhretli eseri ise Hikem adıyla bilinen, tasavvufî eğitimin her safhasıyla ilgili dikkat çekici uyarılar ve öğütler içeren özdeyişlerinin bulunduğu kitabıdır. Hikem, tasavvufi eğitiminin farklı merhalelerinde bulunan her türden sufiye hitap etme niteliği sebebiyle, bu eğitimin sadece başlangıcında olanların değil, nihayetinde olanların da ilgisini çekmiştir. Eser tarih boyunca sufi çevrelerce çok sevilmiş, yüz kadar şerhe konu olmuş, doğudaki ve batıdaki bütün önemli dillere defalarca tercüme edilmiştir. Gördüğü bu ilgiye rağmen eserin Osmanlı döneminde Türkçeye çevrilmesi ise nispeten geç bir dönemde, XIX. yüzyılın ikinci yarısında gerçekleşmiştir. Bu dönemde peş peşe, muhtemelen mütercimler birbirlerinden habersiz olarak bu eserin metnini ya da Arapçadaki bir şerhini tercüme etmişlerdir. Bizim çalışmamız, bu tercümelerden Mustafa Enver Bey’e (öl.1909) ait olanını tanıtmayı ve müellif nüshasından hareketle latinize metnini neşretmeyi hedeflemektedir. Mustafa Enver Bey, meşhur tabip, ressam ve kültür tarihçisi Süheyl Ünver’in babasıdır. Mustafa Enver Bey’in, son devrin önemli sufi şahsiyetlerinden Ahmed Amiş Efendi’nin çevresinde bulunduğu anlaşılmaktadır. Mustafa Enver Bey’in ayrıca Bahariye Mevlevihanesi mutrıbı Mehmed Zekâî Dede Efendi’den usul dersi, Hüseyin Fahreddîn Dede’den de ney dersi alması sebebiyle, kendi zamanındaki önemli Mevlevi muhitlerinde de bulunduğu anlaşılmaktadır. Mustafa Enver Bey, hem geleneksel dinî ilimleri tahsil etmiş, hem de modern bir eğitim almış ve geride Arapça ve Farsçadan yaptığı, aralarında Gazâlî, İbnü’l-Arabî, Molla Câmî, İbn Kemâl gibi önemli isimlere ait eserlerden tercümeler bırakmıştır. Tercümeleri bugün İstanbul Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi ve İstanbul Atatürk Kitaplığındadır. Bu tercümelerden biri olan Hikem-i Atâî Tercümesi, İskenderî’nin Hikem’inin tam bir tercümesidir. Tercüme kendi döneminin dil ve üslup anlayışını yansıtmaktadır. Tercüme mümkün olduğu kadar aslına sadık yapılmışsa da, mütercimin bazen tercümeye yorum/şerh kattığı görülmektedir. Elimizde bu tercümenin, mütercimin hattıyla olan tek nüshası bulunmaktadır. Metin üzerinde, yer yer okumayı zorlaştıran ve mütercim tarafından yapılmış olan tashihler ve eklemeler yer almaktadır. Son yıllarda Türkçe’de Hikem üzerine yapılan telif ve tercüme yayınlarda gözle görünür bir artış olmuş, buna bağlı olarak Hikem giderek daha geniş bir okur kitlesince daha çok tanınan bir eser haline gelmiştir. Çalışmamız gelişmekte olan bu Türkçe Hikem literatürüne bir katkı yapmayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Şâzeliyye, İbn Atâullâh el-İskenderî, Hikem-i ‘Atâiyye, Mustafa Enver, Süheyl Ünver, Shadhiliyya, Ibn ʿAṭāʾ Allāh al-Iskandarī, al-Ḥikam

Translation of al-Hikam al-‘Atâiyya to Turkish by Mustafa Enver Bey (d. 1909)

Öz

Ibn ʿAṭāʾ Allāh al-Iskandarī (d. 709/1309) is a sufi author who played an important role in the formation and spread of the Shadhiliyya as the third sheikh of the order. The most famous work of al-Iskandarī is his book of maxims, known as al-Ḥikam, which contains remarkable warnings and advice about every stage of sufi education. This work has been the subject of nearly a hundred commentaries and has been translated many times into all the major languages in the east and west. The translation of the work into Turkish during the Ottoman period was relatively late, in the 19th century. In this period, one after another, probably without knowing each other, the translators translated the text or one of its commentaries. Our study aims to introduce Mustafa Enver's (d.1909) translation and to publish its transcription based on the author's copy. Mustafa Enver Bey is the father of the famous doctor, painter and cultural historian Süheyl Ünver. It is understood that Mustafa Enver Bey was in the circle of Ahmed Amiş Efendi, one of the most important sufi figures of the last period. It is understood that Mustafa Enver Bey was also in important in Mevlevi circles of his time, as he took music lessons from Mehmed Zekai Dede Efendi and Hüseyin Fahreddin Dede. Mustafa Enver Bey both studied traditional religious sciences and received a modern education. Mustafa Enver Bey left behind some translations he made from Arabic and Persian, including those belonging to important names such as Ghazālī, Ibn ‘Arabî, Molla Jāmī, Ibn Kemal. The works are in Istanbul Süleymaniye Library and Istanbul Atatürk Library today. One of these translations, Hikem-i Atâî Tercümesi, is a complete translation of al-Ḥikam. Translation reflects the language and style understanding of its period. Although the translation is as faithful to the original as possible, it is seen that the translator sometimes adds commentary to the translation. We have only one copy of this translation with the translator's line. In recent years, there has been a noticeable increase in publications on al-Ḥikam in Turkish, and accordingly, al-Ḥikam has become a more well-known work by a wider readership. Our study aims to make a contribution to this developing Turkish al-Ḥikam literature.

Anahtar Kelimeler

Shadhiliyya, Ibn ʿAṭāʾ Allāh al-Iskandarī, al-Ḥikam

Kaynakça

• Enver Bey’in Şevket Efendi’den Aldığı İcazetname. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Süheyl Ünver Defter, 00959.
• Ergin, Osman Nuri. Balıkesirli Abdülaziz Mecdi Tolun Hayatı ve Şahsiyeti. İstanbul: Kenan Basımevi, 1942.
• Kastamûnîlî Hafız Ahmed Mahir. el-Muhkem fi Şerhi’l-hikem. İstanbul: Matbaa-i Ahmed İhsân, 1323.
• Kuşeyrî, İmâm [Abdülkerîm]. Letâifü’l-işârât. 3 c., thk, İbrâhîm el-Besyûnî, Mısır: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-‘Âmme li’l-Kitâb, t.y.
• Muhammed Emîn Efendî. Dürer-i cevheriyye fî şerhi’l-Hikemi’l-‘Atâiyye. İstanbul: İ.B.B. Atatürk Kitaplığı, Yazma Eserler, Demirbaş no: OE_Yz_0210.
• Mustafa Enver Bey. Fana fi’l-Muşahada Tercümesi. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Süheyl Ünver Defter, 01005.
• Mustafa Enver Bey. Hikem-i Ataî Tercümesi. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Süheyl Ünver Defter, 01004.
• Münâvî, Zeynüddîn Muhammed Abdürraûf b. Tacilârifîn b. Alî. ed-Dürerü’l-cevheriyye fî şerhi’l-Hikemi’l-‘Atâiyye, thk. Fethi Atiyye Bedevî, Kâhire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 2012.
• Olgun, Said. “Posta ve Telgraf Mektebi Talimatnamesi”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, 13/25-26 (2014), 149-181.
• Öngül, Ali. “Ebû Sâlim en-Nasîbî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/226-7. Ankara: TDV Yayınları, 1994.
• Özel, Ahmet Murat. İbn Ataullah el-İskenderî Hayatı, Eserleri, Görüşleri. İstanbul: İnsan Yayınları, 2014.
• Özel, Ahmet Murat. “Osmanlı Tasavvuf Kültüründe Şâzeliyye Literatürü ve Süheyl Ünver’in Babası Mustafa Enver Bey’in (öl. 1909) Hikem-i Atâî Tercümesi”, Osmanlı’da İlm-i Tasavvuf: Âlimler, Eserler ve Meseleler. ed. Ercan Alkan, Osman Sacid Arı. İstanbul: İsar Yayınları 2018, 175-185.
• Rundî, Muhammed b. İbrâhîm b. ‘Abbâd en-Nefzî. Gaysü’l-mevâhibi’l-‘aliyye fî şerhi’l-Hikemi’l-’Atâiyye. 3 c., haz. Mahmûd Beyrûtî, Dımeşk: Dâru’l-Beyrûtî, 2007.
• Sayar, Ahmed Güner. A. Süheyl Ünver Hayatı, Şahsiyeti, Eserleri 1898-1986. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1994.
• Şarkavî, Abdullah. Hikmete Yolculuk Hikem-i Atâiyye Şerhi. çeöl. Ali Urfî Efendi, haz. Tahir Hafızoğlu, İstanbul: İnsan Yayınları, 2010.
• Ünver, Süheyl. Babam Enver Bey Tercümesi. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Süheyl Ünver Defteri, 00094.
• Ünver, Süheyl. Babam Tırnovalı Mustafa Enver Bey Defteri. İstanbul: Yazma Eser Süleymaniye Kütüphanesi, Süheyl Ünver Defter, 00732.