Persian Takhmīs Written by Mehmed Emin Yumni Efendi for Mawlana's Masnawî

Yıl 2023, Sayı: 12, 75 - 188, 31.12.2023

Çetin Kaska

https://doi.org/10.5281/zenodo.10417388

Öz

In literature, pentacles with five lines, which are formed by adding three lines in front of each couplet of a poem, are called takhmīs. Takhmīs is mostly done on the poem of another poet, but there are also poets who have takhmīs on their own poetry. In order for a takhmīs to gain value, the original couplet and the added verses must be fused in terms of meaning and sound. Therefore, the poet should be meticulous in adding two separate poems to each other and should capture the same style as the original poem. Takhmīs was born in Arabic literature, passed to Persian literature from there, and later took a place in Turkish literature. Compared to Arabic and Persian literatures, takhmīs has gained the most popularity in Turkish literature. As a matter of fact, takhmīs is the most used musammat type in Turkish literature. Many poets in Turkish literature wrote takhmīs on the poems of a previous or contemporary poet. In Turkish literature, as well as Turkish takhmīs, Arabic and Persian takhmīs were also written. The most famous poet who wrote Persian takhmīs in Turkish literature is Mehmed Emin Yumni Efendi. Yumni wrote Persian takhmīs for both Hafez-i Shirazi's Persian Diwan and Mawlana's Masnawî. The Persian takhmīs written by Yumni in Mawlana's Masnawî consists of 624 couplets in the first book of this work. Yumni created his work by adding three verses in the same measure and rhyme to each of the 624 couplets in Masnawî. In this work, which is uncertain when it was written, a simple and understandable language was used, and a semantic relationship was established between the verses. The name of the work was mentioned as "The takhmīs written by Yumni in the Masnawî book", 24 titles were written, and takhmīs were listed under these titles. While adding two texts together in the work in question, care was taken to ensure that they were compatible in terms of meaning, style, form and words, and that they merged and formed a whole. Yumni probably thought of writing takhmīs in all six notebooks of Masnawî, but for reasons we do not know, he only contented himself with the couplets in the introduction of the first notebook. The most important reasons why Yümnî wrote a takhmīs for Mesnevi must be his loyalty and respect to Mevlana, his desire to join the group of literature scholars, to receive blessings, and to be remembered with mercy. In this work, Yumni wrote takhmīs on the most important parts of Mawlana's Masnawî, such as “ney-name”, “the sultan” and “the concubine”, “the grocer” and “the parrot”, and “the oppression of the Jewish sultan and his vizier”. In this study, the Persian takhmīs written for Mawlana's Masnawî by Mehmed Emin Yumni Efendi, about which there is not much information before and no critical text has been published, will be discussed in detail for the first time, and some poems in the work will be translated into Turkish.

Anahtar Kelimeler

Tahmis, Mawlana, Mesnevi, Persian

Mehmed Emin Yümnî Efendi’nin Mevlânâ’nın Mesnevî’sine Yazdığı Farsça Tahmîs

Öz

Edebiyatta bir manzumenin her beytinin önüne üçer mısra ilave edilmesiyle oluşan beşer mısralı bentlere tahmîs denilmektedir. Tahmîs çoğunlukla başka bir şairin şiiri üzerinde yapılmaktadır, ancak kendi şiirini tahmîs eden şairler de bulunmaktadır. Bir tahmîsin değer kazanabilmesi için asıl beyit ile eklenen mısraların anlam ve ses bakımından kaynaşmış olması gerekmektedir. Bu yüzden şair iki ayrı şiiri birbirine ilave etme noktasında titiz davranmalı ve asıl şiir ile aynı üslubu yakalamalıdır. Tahmîs Arap edebiyatında doğmuş, oradan Fars edebiyatına geçmiş, daha sonra Türk edebiyatında yer edinmiştir. Arap ve Fars edebiyatlarına nazaren tahmîs en çok Türk edebiyatında revaç kazanmıştır. Nitekim tahmîs Türk edebiyatında en çok işlenen musammat türüdür. Türk edebiyatında birçok şair kendisinden önceki veya çağdaşı bir şairin şiirlerine tahmîs yazmıştır. Türk edebiyatında Türkçe tahmîsler yazıldığı gibi Arapça ve Farsça tahmîsler de kaleme alınmıştır. Türk edebiyatında Farsça tahmîs yazan en meşhur şair Mehmed Emin Yümnî Efendi’dir. Yümnî hem Hâfız-i Şîrâzî’nin Farsça Divanı’na hem de Mevlânâ’nın Mesnevî’sine Farsça tahmîs yazmıştır. Yümnî’nin Mevlânâ’nın Mesnevî’sine yazdığı Farsça tahmîs, söz konusu eserin ilk defterinde yer alan 624 beyitten ibarettir. Yümnî, Mesnevî’de bulunan 624 beytin her birinin üzerine aynı ölçü ve uyakta üçer mısra ekleyerek eserini oluşturmuştur. Ne zaman yazıldığı belli olmayan bu eserde sade ve anlaşılır bir dil kullanılmış ve mısralar arasında anlam ilgisi kurulmuştur. Eserin adı “tahmîs-i Yümnî ber kitâb-i Mesnevî” şeklinde zikredilmiş, 24 başlık yazılmış ve bu başlıklar altında tahmîsler sıralanmıştır. Söz konusu eserde iki metin birbirine ilave edilirken bunların anlam, üslup, şekil ve söz bakımından uyumlu olmasına ve kaynaşıp bütünlük arzetmesine dikkat edilmiştir. Yümnî büyük ihtimalle Mesnevî’nin altı defterine de tahmîs yazmayı düşünmüş, ancak bilemediğimiz sebeplerden dolayı sadece ilk defterin girişindeki beyitler ile iktifa etmiştir. Yümnî’nin Mesnevî’ye tahmîs yazmasının en önemli nedenleri Mevlânâ’ya olan bağlılık ve saygı, edipler sınıfına katılmak, hayır duası almak ve rahmetle anılmak olmalıdır. Bu eserde Mevlânâ’nın Mesnevî’sinin önemli kısımları olan ney-nâme, padişah ile cariye, bakkal ve papağan, Yahudi padişah ve vezirinin zulümleri gibi bölümlere tahmîs yazılmıştır. Bu çalışmada daha önce hakkında fazla bilgi bulunmayan ve tenkitli metin neşri yapılmayan Mehmed Emin Yümnî Efendi tarafından Mevlânâ’nın Mesnevî’sine yazılan Farsça tahmîs ilk defa detaylı ele alınacak ve eserdeki bazı şiirlerin Türkçe tercümesi yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Tahmîs, Mevlânâ, Mesnevî, Farsça

Kaynakça

• Asaad, Nadhim. Erbilli Abdurrezzâk Ağa ve Tahmisleri (İnceleme-metin). Edirne: Trakya Üniversitesi- Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Ayverdi, İlhan & Topaloğlu, Ahmet. Türkçe Sözlük. İstanbul: Kubealtı Yayınları, 2007.
• Birgören, Hamdi. “Tahmîs”, Türk Dünyası Edebiyat Kavramları ve Terimleri Ansiklopedik Sözlüğü. Ankara: AKDTYK Yayınları, 2006.
• Cengiz, Halil Erdoğan. “Divan Şiirinde Musammatlar”, Türk Dili Türk Şiiri Özel Sayısı II (Divan Şiiri). s. 415-416- 417, s. 291-429, 1986.
• Dilçin, Cem. Örneklerle Türk Şiir Bilgisi. Ankara: Sevinç Basımevi, 1983.
• Genceli Nizamî, Heft Peyker/ Yedi Sûret. Çev. Mehmed Emin Yümnî, Haz. Aytekin Yıldız. İstanbul: Büyüyenay Yayınları, 2023.
• Habib, İsmail. Edebiyat Bilgileri. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1942.
• İnal, İbnü’l-Emin Mahmud Kemal. Son Asır Türk Şairleri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Konuk, A. Avni. Mesnevî-i Şerîf Şerhi. Haz. Selçuk Eraydın-Mustafa Tahralı. İstanbul: Gelenek Yayınları, 2004.
• Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî. Mesnevî-i Ma’nevî. Çev. Derya Örs-Hicabi Kırlangıç. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Pala, İskender. Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü. İstanbul: Kapı Yayınları, 2005.
• Pala, İskender & Kılıç, Filiz. “Musammat”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi Yayınları, 2020.
• Saraç, M. A. Yekta. Klasik Edebiyat Bilgisi -Biçim-Ölçü-Kafiye. İstanbul: 3F Yayınevi, 2007.
• Tâhirü’l-Mevlevî, Edebiyat Lügatı. İstanbul: Enderun Kitabevi, 1973.
• Top, Hüseyin. Mesnevî-i Ma’nevî Şerhi. Konya: Tablet Yayınları, 2008.
• Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (Devirler/ İsimler/ Eserler/ Terimler). İstanbul: Dergâh Yayınları, 1998.
• Uslu, Mustafa. Ansiklopedik Türk Dili ve Edebiyatı Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Yağmur Yayınları, 2007.
• Yümnî, Mehmed Emin. Kahraman Katil/ Tercüme-i Kahraman Katil. Haz. İsmail Toprak. İstanbul: Büyüyenay Yayınları, 2014.
• Yümnî, Mehmed Emin. Kitâb-ı Cezbe-i Aşk. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1337.
• Yümnî, Mehmed Emin. Tahmîs-i Mesnevî. Ankara Milli Kütüphane Yazmalar koleksiyonu, nr. 06 Mil Yz B 1047.
• https://vajehyab.com/ [Erişim tarihi: 10.07.2023].
• https://abadis.ir/ [Erişim tarihi: 10.07.2023].
• https://kuran.diyanet.gov.tr/ [Erişim tarihi: 10.07.2023].
• https://www.islamiokul.com/kitap/files/a.s..htm [Erişim tarihi: 10.07.2023]