Kıvâmüddîn el-İtkânî ve Namazda Ellerin Kaldırılmasının Terk Edilmesi Gerektiğine Dair Risalesi

Yıl 2023, Sayı: 12, 1 - 73, 31.12.2023

Adem Çiftci

https://doi.org/10.5281/zenodo.10417376

Öz

İlk dönemlerden itibaren ulema arasında ihtilafa neden olan rükûya giderken ve rükûdan doğrulurken ellerin kaldırılması meselesi, 8./14. asrın ortalarına doğru Şam ve Mısır bölgelerinde dönemin önde gelen Hanefî fakihlerinden Kıvâmüddîn Emîr Kâtib el-İtkânî tarafından tekrar gündeme getirilmiştir. İtkânî, rükûya giderken ve rükûdan doğrulurken ellerin kaldırılması durumunda namazın bozulacağı görüşünü ileri sürerek, Hanefî birinin Şâfiî imama uyamayacağını iddia etmiştir. Müellif bu görüşünü Mekhûl en-Nesefî’nin Ebû Hanîfe’den yaptığı ve Câmi‘u’s-sağîr şerhlerinde yer alan bir rivayete dayandırmaktadır. Şâfiî fakihlerinden Tâkiyyüddîn es-Sübkî, İtkânî’nin ileri sürdüğü bu görüşü şiddetle eleştirmiş ve namazda ellerin kaldırılması gerektiğine dair içerisinde on altı rivayetin yer aldığı bir risale kaleme almıştır. Bunun üzerine İtkânî bir eser telif ederek Tâkiyyüddîn es-Sübkî’nin namazda ellerin kaldırılacağına dair delil olarak ileri sürdüğü rivayetleri sened ve metin açısından tek tek incelemiş ve aklî ve naklî izahlarda bulunarak bu rivayetlerin neden delil olamayacaklarını ortaya koymuştur. Müellif, elleri kaldırmanın namazı bozacağına dair görüşün, mezhebin esas görüşü olduğunu iddia ederek İbn Mes‘ûd’un konuyla ilgili namazda ellerin sadece iftitah tekbirinde kaldırılacağına dair rivayetine bir başka dayanak olarak yer vermiştir. Müellif ayrıca Hanefî fıkıh havzalarına işaret ederek bölgenin önde gelen Hanefî fakihlerinin isimlerini tek tek zikretmek suretiyle ellerin kaldırılması durumunda namazın câiz olacağına dair herhangi bir görüşün kendilerinden nakledilmediğini iddia etmiştir. İtkâni yine kendi görüşünü desteklemek için mezhebin önde gelen fakih ve muhaddislerinden İmam Muhammed ve Tahâvî’nin eserlerine de referanslarda bulunmuş, Sübkî’nin delil olarak ortaya koyduğu rivâyetlerle ilgili değerlendirmelerine yer vermiştir. Bu çalışmada müellifin konuyla ilgili yaklaşımı ele alınacak ve akabinde de risalesinin tahkikli neşri gerçekleştirilecektir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Hanefî Mezhebi, Şâfiî Mezhebi, İtkânî, Namazda Ellerin Kaldırılması, Fesâd

Qwām al-Dīn al-Itkānī and His Treatise on the Necessity of Abandoning the Raising of Hands in Prayer

Öz

The issue of raising the hands while going to and rising from ruku, which had been a source of dispute among the scholars since the early periods, was brought up again towards the middle of the 8th/14th century by Qwām al-Dīn Amīr Qātib al-Itkānī, one of the leading Hanafī jurists of the period in the Damascus and Egypt regions. Al-Ītkānī argued that raising the hands while going to and rising from the rukū (bowing and rising from the rukū) would invalidate the prayer and claimed that a Hanafī could not follow a Shāfiʿī imam. The author bases this view on a narration by Makhūl al-Nasafī from Abū Hanīfa, which is included in the commentaries of al-Jami’ al-Saghir. The Shāfiʿī jurist Tāqiyy al-Dīn al-Subkī strongly criticised al-Itkānī's view and wrote a treatise containing sixteen narrations on the necessity of raising the hands in prayer. Thereupon, al-Itkānī wrote a work in which he analysed the narrations that Tāqiyy al-Dīn al-Subkī put forward as evidence for the raising of the hands in prayer, one by one in terms of senad and text, and explained why these narrations could not be evidence by giving aqlī (by reasoning) and naqlī (revealed knowledge) explanations. The author claims that the view that raising the hands will invalidate the prayer is the main view of the sect and includes Ibn Mas'ūd's narration that the hands should be raised only during the takbir of iftitah as another basis. The author also pointed to the Hanafī jurisprudence basins and mentioned the names of the leading Hanafī jurists of the region one by one, claiming that no opinion on the permissibility of the prayer if the hands are raised has been transmitted from them. Itkānī also made references to the works of Imam Muhammad and al-Taḥāwī, the leading jurists and muhaddiths of the sect, in order to support his view, and included his evaluations on the narrations that al-Subkī put forward as evidence. In this study, the author’s approach to the subject will be discussed and then the critical edition of his treatise will be carried out.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Hanafī Madhhab, Shafi‘ī Madhhab, Itkānī, Raising Hands in Prayer, Fasād

Kaynakça

• Akgündüz, Ahmet. “İtkânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 23/464-465. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Aynî, Bedrüddîn. el-Binâye şerhu’l-Hidâye. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1420/2000.
• Bâbertî, Ekmeleddîn. Risâle fî ademi cevazi ref‘i’l-yedeyn fi’r-rüku‘. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 4800/6, 13b-16a.
• Bayder, Osman. “8./14. Yüzyılda Şam-Mısır Bölgesi Fakihleri Arasında Bir Tartışma: Refu’l Yedeyn Meselesi”. Dergiabant 7/13 (Mayıs 2019), 116-132 https://doi.org/10.33931/abuifd.540980
• Bedir, Murteza – Koca, Ferhat. “Pezdevî, Ebü’l-Usr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 34/264-266. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Boynukalın, Mehmet. Fıkıh Usulü Alimleri ve Eserleri. İstanbul: İFAV. Yayınları, 2017.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail. Sahîhü’l-Buhârî. thk. Mustafa Dib el-Buğa. Dımaşk: Dâru İbn Kesîr, 1993.
• Buhûtî, Mansûr b. Yûnus b. Selâhiddîn. Dekâ’iku üli’n-nühâ li-Şerhi’l-Müntehâ. Beyrut: Âlemü'l-Kütüb, ts.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn. Nihâyetü’l-matlab fî dirâyeti’l-mezheb. thk. Abdülazîm Mahmûd ed-Dîb. Beyrut: Dârü’l-Minhâc, 2007/1428.
• Dâvûdî, Şemsüddîn Muhammed b. Ali. Tabakâtu’l-müfessirîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdullah (Ubeydullah) b. Ömer b. Îsâ. Takvîmü’l-edille. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, 690.
• Günay, Hacı Mehmet. “İbnü’t-Türkmânî, Tâceddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 21/235. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî ed-Dımaşkî. el-Ukûdu’d-dürriyye fî tenkîhi’l-fetâva’l-Hâmidiyye. b.y.: Dâru’l-Ma‘rife, t.s.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. ed-Dürrerü’l-kâmine fî a‘yâni’l-mi’eti’s-sâmine. Haydarabâd: Dâiratü’l-Meârifi’l-Osmâniyye, 1972.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. el-Mecmaü’l-müesses li’l-mu‘cemi’l-müfehres. thk. Yusuf Abdurrahman Mar‘aşli. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 1992.
• İbn Kudâme el-Makdisî, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed b. Muhammed, el-Muğnî. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî- Abdülfettâh Muhammed Huluv. Riyâd: Dâru’l-Âlemi’l-Kütüb, 1417/1997.
• İbn Kutluboğa, Kâsım. Tâcü’t-terâcim fî tabakâti’l-Hanefiyye. thk. Muhammad Hayr Ramazan Yusuf. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1413/1992.
• İbn Nâsırüddin, Ebû Bekr Şemsüddîn Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-Kaysî ed-Dımaşkî. Tavdîhü’l-müştebih fî zabtı esmâi’r-ruvât ve ensâbihim ve elkābihim ve künâhüm. thk. Muhammed Naîm el-Araksûsî. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 1993.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed el-Mısrî. el-Bahru’r-râik şerhu Kenzi’d-dekâik. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• İbn Rüşd el-Cedd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Ahmed el-Kurtûbî. el-Mukaddimât ve’l-mümehhidât. thk. Muhammed Huccî. Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1408/1988.
• İbn Rüşd el-Hafîd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kurtûbî. Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetü’l-muktesid. Kâhire: Dâru’l-Hadîs, 1425/2004.
• İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemaleddin Yusuf. el-Menhelü’s-sâfî ve’l-müstevfî ba‘de’l-Vâfî. thk. Muhammed Muhammed Emin. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyeti’l-Âmme li’l-Kitâb, 1984.
• İbnü’l-İmâd, Ebü’l-Felah Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. thk. Abdülkadir Arnaût - Mahmûd Arnaût. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1986.
• İsmail Paşa, Bağdatlı. Hediyyetü’l-ârifîn. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• İtkânî, Kıvâmüddin Emir Kâtib b. Emir Ömer b. Emir Gâzî Fârâbî. et-Tebyîn. thk. Sâbir Nasr Mustafa Osman. Kuveyt: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1999/1420.
• İtkânî, Kıvâmüddin Emir Kâtib b. Emir Ömer b. Emir Gâzî Fârâbî. Şerhu’l-Hidâye: Gâyetü’l-beyân nâdiretü’z-zamân fî âhiri’l-evân. thk. Merkezü’d-Dirâsât ve’l-Buhûs. Beyrut: Dâru’z-Ziyâ, 2023.
• İtkânî, Kıvâmüddîn Emîr Kâtib. Mukaddime fî terki refi’l-yedeyn fi’s-Salât. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 2269/03, 91a-111b.
• İtkânî, Kıvâmüddîn Emîr Kâtib. Mukaddime fî terki refi’l-yedeyn fi’s-Salât. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Hayri Abdullah Efendi, 146, 154b-164b.
• İtkânî, Kıvâmüddîn Emîr Kâtib. Mukaddime fî terki refi’l-yedeyn fi’s-Salât. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Atıf Efendi, 1739, 10a-30a.
• İtkânî, Kıvâmüddîn Emîr Kâtib. Mukaddime fî terki refi’l-yedeyn fi’s-Salât. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Lala İsmail, 98/09, 115b-130a.
• İtkânî, Kıvâmüddîn Emîr Kâtib. Mukaddime fî terki refi’l-yedeyn fi’s-Salât. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, 3706/15, 152b-163b.
• İtkânî, Kıvâmüddîn Emîr Kâtib. Mukaddime fî terki refi’l-yedeyn fi’s-Salât. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, 2725/48, 196b-205b.
• İtkânî, Kıvâmüddîn Emîr Kâtib. Mukaddime fî terki refi’l-yedeyn fi’s-Salât. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Feyzullah Efendi, 2128/02, 14b-22b.
• İtkânî, Kıvâmüddîn Emîr Kâtib. Mukaddime fî terki refi’l-yedeyn fi’s-Salât. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Kılıç Ali Paşa, 697/03, 32a-57a.
• İtkânî, Kıvâmüddîn Emîr Kâtib. Mukaddime fî terki refi’l-yedeyn fi’s-Salât. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Beşir Ağa, 685/02, 7b-27a.
• İtkânî, Kıvâmüddîn Emîr Kâtib. Mukaddime fî terki refi’l-yedeyn fi’s-Salât. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hasan Hayri Efendi, 146/01, 154b-163b.
• İtkânî, Kıvâmüddîn Emîr Kâtib. Mukaddime fî terki refi’l-yedeyn fi’s-Salât. İstanbul: Atıf Efendi Kütüphanesi, Atıf Efendi, 1739/02, 10a-30a.
• İtkânî, Kıvâmüddîn Emîr Kâtib. Mukaddime fî terki refi’l-yedeyn fi’s-Salât. İstanbul: Beyazıt Kütüphanesi, Veliyyüddin Efendi, 1620/02, 56b-75b.
• Kâdîhan, Ebü’l-Mehâsin Fahrüddîn Hasen b. Mansûr b. Mahmûd el-Özkendî el-Fergânî. Şerhu’l-Cami‘i’s-sağîr. Bursa: İnebey Kütüphanesi, Haraccı, 454/1, 1a-84a.
• Kallek, Cengiz. “el-Hidâye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 17/471-473. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Karâfî, Şihâbuddîn Ahmed b. İdris. ez-Zehîra. thk. Muhammed Huccî. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1994. Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekir b. Mes‘ûd. Bedâi‘u’s-sanâi‘ fî tertîbi’ş-şerâi‘. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Kâtib Çelebi, Hacı Halife Mustafa b. Abdullah. Süllemü’l-vüsûl ilâ tabakâti’l-fuhûl. thk. Mahmud Abdülkadir el-Arnaut. İstanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA), 2010.
• Kefevî, Mahmud b. Süleyman. Ketâ’ibü aʿlâmi’l-ahyâr min fukahâi mezhebi’n-Nu‘mâni’l-muhtâr. thk. Saffet Köse – Murat Şimşek – Hasan Özer -Huzeyfe Çeker -Güneş Öztürk. İstanbul: Mektebetü’l-İrşâd, 2017.
• Keskin, Zahide. Uygulama ve Delilleri Açısından Namazda Ellerin Durumu. Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Konevî, Ebü’l-Mehâsin (Ebü’s-Senâ) Cemâlüddîn Mahmûd b. Sirâciddîn Ahmed b. Mes‘ûd. el-Mukaddime fî refi’l yedeyni fi’s-salât. Kayseri: Râşid Efendi Kütüphanesi, 1367, 222a-225a.
• Konevî, Ebü’l-Mehâsin (Ebü’s-Senâ) Cemâlüddîn Mahmûd b. Sirâciddîn Ahmed b. Mes‘ûd. Risâle fî refi’l-yedeyn fi’s-salât. İstanbul: Beyazıt Kütüphanesi, Veliyyüddin Efendi, 1344/1, 1b-5a.
• Konevî, Ebü’l-Mehâsin (Ebü’s-Senâ) Cemâlüddîn Mahmûd b. Sirâciddîn Ahmed b. Mes‘ûd. Mukaddime fî ademi fesâdi’s-salâti bi refi’l yedeyn. İstanbul: Köprülü Kütüphanesi, Fâzıl Ahmed Paşa, 1606/23, 172b-175b.
• Konevî, Ebü’l-Mehâsin (Ebü’s-Senâ) Cemâlüddîn Mahmûd b. Sirâciddîn Ahmed b. Mes‘ûd. Risâle fî refi’l-yedeyn fi’s-salât. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yeni Câmi, 1186/3, 158b-161b.
• Kureşî, Abdulkadir. Cevâhiru’l-mudiyye fî tabakâti’l-Hanefiyye. thk. Abdülfettah Muhammed el-Hulv. Cize: Hicr li’t-Tıbaa ve’n-Neşr, 1993.
• Leknevî, Ebü’l-Hasenât Abdülhay. el-Fevâidü’l-behiyye fî terâcimi’l-Hanefiyye. Kâhire: Matbaatü’s-Saâde, 1324.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyin el-Kuşeyrî en-Nisâbûrî Müslim b. el-Haccâc. Sahîhü Müslim. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1955.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî. el-Mecmu‘ şerhu’l-Mühezzeb. Kâhire: İdâretü’t-Tıbâti’l-Münîriyye, 1344.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî. Ravdatü’t-tâlibîn ve umdetü’l-müftîn. thk. Züheyr eş-Şâviş. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1412/1991.
• Özel, Ahmet. Hanefî Fıkıh Alimleri. Ankara: TDV Yayınları, 2013.
• Râfiî, Abdülkerîm b. Muhammed. el-Azîz şerhu’l-Vecîz. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd – Ali Muhammed Muavvaz. Beyrut: b.y. 1417/1997.
• Remlî, Şemsüddin. Nihâyetü’l-muhtâc ilâ şerhi’l-Minhâc. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1404/1984.
• Sadrüşşehîd, Ebû Hafs (Ebû Muhammed) Hüsâmüddîn Ömer b. Abdilazîz b. Ömer b. Mâze el-Buhârî. Şerhu’l-Cami‘i’s-sağîr. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 1358, 1a-175b.
• Safedî, Ebü’s-Safâ Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh. A’yanü’l-asr ve a’vanü’n-nasr. thk. Ali Ebû Zeyd - Mahmûd Salim Muhammed - Nebil Ebû Amse - Muhammed Mev’ud. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1998.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsüleimme. el-Mebsût. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, ts.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsüleimme. Şerhu’l-Cami‘i’s-sağîr. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Bağdatlı Vehbi, 565, 1a-277b.
• Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr. Buğyetü’l-vuât fî tabakati’l-lügaviyyîn ve’n-nühât. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, ts.
• Sübkî, Takiyyüddîn. Refü’l-yedeyn fi’s-Salât. thk. Abdulhamid Muhammed. Beyrut: Dâru’l-Muktebis, 2014. Şâfiî, Muhammed b. İdris. el-Ümm. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1403/1983.
• Temîmî, Takıyyüddin b. Abdülkadir el-Gazzî. Tabakatü’s-seniyye fî teracimi’l-Hanefiyye. thk. Abdülfettah Muhammed el-Hulv. Riyad: Dârü’r-Rifai, 1983.
• Uzunpostalcı, Mustafa. “Ahsîkesî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 2/181. İstanbul: TDV Yayınları, 1989. Yaran, Rahmi. “Siğnâkî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 37/164-166. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Yaşaroğlu, Kamil. “Konevî, Cemâleddîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 26/164-165. İstanbul: TDV Yayınları, 2002.
• Ziriklî, Hayreddin. el-A’lâm. Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melayîn, 2002.