1970’lı Yıllarda Türkiye’de İktidar ve Sinema İlişkileri

Yıl 2020, Cilt: 18 Sayı: 36, 495 - 528, 17.12.2020

Yalçın Lüleci

Öz

Bu çalışmada, 1970’li yıllarda Türkiye’deki iktidar ve sinema ilişkilerinin ortaya konulması amaçlanmıştır. 12 Mart Muhtırası ve sonrasında yaşanan şiddet olayları, siyasal kutuplaşma, bir türlü sağlanamayan siyasal istikrar, Kıbrıs Barış Harekâtı sonrasındaki ambargo, petrol fiyatlarındaki yükselme ve piyasada temel ihtiyaç maddelerinin bulunamaması gibi sıkıntıların yaşandığı 1970’ler, sinema alanında da sorunların yaşandığı bir dönemdir. Yeni ortaya çıkan televizyonla rekabet etmek ve filmlere kaynak yaratmak amacıyla tefecilere başvurmak zorunda kalan, seyirci, salon ve hasılat kaybı yaşayan ve bunu aşmak için düşük maliyetli seks ve arabesk filmlerine yönelen sinema, geleneksel aile seyircisini de kaybetmiş ve sektörel bir daralmaya uğramıştır. Ana akım sinemada bunlar olurken sosyalist ve İslamcı söylemi olan ve sinemayı politik hedefleri için bir araç olarak kullanmayı amaçlayan sinema grupları da ortaya çıkmıştır. Devlet ise yaygınlaşan seks ve siyasi filmleri denetim altına almak için yeni yasal düzenlemeler yapma gereği duymuştur. Sanatçılar da bu dönemde hazırladıkları raporlarla sinema alanında çeşitli reform taleplerini dile getirmişlerdir. Disiplinlerarası bir yaklaşımın benimsendiği bu çalışmada, ele alınan konu ve dönemin niteliği dolayısıyla tarihsel araştırma yöntemi kullanılmıştır. Konuyla ilgili literatürün taranmasına ek olarak bazıları ilk defa bu makalede yayınlanacak olan Kültür Bakanlığı Telif Hakları Genel Müdürlüğü Arşivi ve Cumhurbaşkanlığı Cumhuriyet Arşivi (CCA)’den elde edilen belgelere yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Sinema, İktidar ve Sinema, 1970'ler, Türk Sineması, 12 Mart Muhtırası

Relations Between Power and Cinema In Turkey During The 1970s

Öz

In this study, we are aimed to put forward during the 1970’s cinema and power relations in Turkey. The 1970s, in which there were problems such as the violent events experienced in the Memorandum of 12 March and after, political polarization, political stability that could not be achieved, the embargo after the Cyprus Peace Operation, the increase in oil prices and the lack of basic necessities in the market, is a period of problems in the field of cinema. The cinema, which had to apply to loan sharks in order to compete with the newly emerging television and to raise funds for films, lost audience, theater and revenue, and turned to low-cost sex and arabesque films to overcome this, also lost the traditional family audience and underwent a sectoral contraction. While these were happening in mainstream cinema, cinema groups with socialist and Islamist discourse and aiming to use cinema as a tool for their political goals also emerged. The state, on the other hand, felt the need to make new legal regulations in order to control the widespread sex and political films. The artists expressed their demands for various reforms in the field of cinema with the reports they prepared during this period. In this study, an interdisciplinary approach was adopted, the historical research method was used due to the subject and the nature of the period. In addition to the literature review on the subject, documents obtained from the Ministry of Culture General Directorate of Copyright Archives and Presidential Republic Archives (CCA), some of which will be published for the first time in this article, are included.

Anahtar Kelimeler

Cinema, Power and Cinema, 1970s, Turkish Cinema, 12 March Memorandum

Kaynakça

• CCA, 030.18.01-02-147-59-07; CCA, 030.18.01.02-380-245-10.
• 19 Ocak 1970 tarih ve 11 nolu karar, TEHAKSİS, Sansür No: 11, Raf No: 2B002
• 8 Haziran 1970 tarih ve 122 nolu karar, TEHAKSİS, Sansür No: 292, Raf No: 2B002
• 29 Aralık 1970 tarih ve 292 nolu karar, TEHAKSİS, Sansür No: 292, Raf No: 2B002
• 12 Haziran 1974 tarih ve 974/114 nolu karar, TEHAKSİS, Sansür No: 131, Raf No: 2B014
• 2 Ağustos 1974 tarih ve 974/131 nolu karar, TEHAKSİS, Sansür No: 131, Raf No: 2B014
• 14 Eylül 1970 tarih ve 211 nolu karar, TEHAKSİS, Sansür No: 94, Raf No: 2B003
• 24 Eylül 1970 tarih ve 211 nolu karar, TEHAKSİS, Sansür No: 94, Raf No: 2B003
• 18 Eylül 1972 tarih ve 972/333 nolu karar, TEHAKSİS, Sansür No: 300, Raf No: 2B010
• 21 Şubat 1973 tarih ve 973/51 nolu karar, TEHAKSİS, Sansür No: 95, Raf No: 2B011
• 12 Eylül 1973 tarih ve 973/243 nolu karar, TEHAKSİS, Sansür No: 325, Raf No: 2B013
• 23 Ekim 1974 tarih ve 974/217 nolu karar, TEHAKSİS, Sansür No: 241, Raf No: 2B015
• 12 Eylül 1977 tarih ve 977/303 nolu karar, TEHAKSİS, Sansür No: 303, Raf No: 3A012
• 26 Eylül 1978 tarih ve 978/101 nolu karar, TEHAKSİS, Sansür No: 113, Raf No: 4A004
• 2 Şubat 1979 tarih ve 979/14 nolu karar, TEHAKSİS, Sansür No: 113, Raf No: 4A004
• “1. Devrim Sineması Şenliği Bildirisi”, Genç Sinema Proleter Devrimci Sinema Dergisi, Sayı:13, Haziran 1970.
• Ada, Serhan, “Bir Yeni Kültür Politikası İçin”, Türkiye’de Kültür Politikalarına Giriş, Serhan Ada, H. Ayça İnce (Ed.), İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2009.
• Ahmad, Feroz, Modern Türkiye’nin Oluşumu, 6. baskı, İstanbul: Kaynak Yayınları, 2007.
• Althusser, Louis, İdeoloji ve Devletin İdeolojik Aygıtları. İstanbul: İthaki Yayınları, 2008.
• Arat, Güler Bek, “1970-1980 Yılları Arasında Türkiye'de Kültürel ve Sanatsal Ortam”, Doktora Tezi, Dan. Zeynep Yasa Yaman, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı, 2007.
• Bozkurt, Celil, “27 Mayıs 1960’tan 12 Mart 1971’e”, Modern Türkiye Tarihi, Ed. Süleyman Beyoğlu, Ali Satan (Ed.), İstanbul: Marmara Üniversitesi Yayınevi, 2014.
• Büyüköztürk, Şener vd., Bilimsel Araştırma Yöntemleri, 25. baskı, Ankara: Pegem Akademi, 2018.
• Cankaya, Özden, Bir Kitle İletişim Kurumunun Tarihi TRT 1927-2000, Ankara: İmge Kitabevi, 2015.
• Coşkun, Esin, Türk Sinemasında Akım Araştırması, Ankara: Phoenix Yayınevi, 2009.
• “Çağdaş Sinema Dergisi Türk Sineması Raporu”, Türk Sineması Hakkında Raporlar, Ali Karadoğan (Ed.), Ankara: De Ki Basım Yayım Ltd. Şti, 2019, s. 227-245.
• Doğan, Duygu Çağlar, “Sinemanın Toplum Hayatındaki Rolü ve Denetimi”, Hukuk Gündemi, Ankara Barosu Stajyer Avukat Dergisi, Bahar 2010, Sayı: 14, s.77-86. http://www.ankarabarosu.org.tr/siteler/ankarabarosu/hgdmakale/2010-2/14.pdf Erişim Tarihi: 16-08-2020.
• Eraslan, Cezmi, “Atatürk’ten Sonra Türkiye’nin İç Politikası. Türkiye Cumhuriyeti Tarihi. Cilt:2, Ankara: AKDTYK Atatürk Araştırma Merkezi, 2005.
• Erus, Zeynep Çetin, Genç Sinema ve Devrimci Sinema Hareketleri, İstanbul: Es Yayınları, 2015.
• Esen, Şükran Kuyucak, Türk Sinemasının Kilometre Taşları, 3. baskı, İstanbul: Agora Kitaplığı, 2016.
• Findley, Carter V., Modern Türkiye Tarihi, 2. baskı, Çev. Güneş Ayas, İstanbul: Timaş Yayınları, 2012.
• “Gerçek Sinema Toplu Film Çalışma Grupu Film Çalışmaları Raporu”, Türk Sineması Hakkında Raporlar, Ali Karadoğan (Ed.), Ankara: De Ki Basım Yayım Ltd. Şti, 2019, s.247-256.
• Güçhan, Gülseren, Toplumsal Değişme ve Türk Sineması. Ankara: İmge Kitabevi, 1992.
• Gülbay, Alper, “12 Mart’tan 12 Eylül’e Türkiye’de Seçimler ve Sonuçları”, Doktora Tezi, Dan. Ayten Sezer Arığ, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Anabilim Dalı, 2017.
• Gulbenkian Komisyonu, Sosyal Bilimleri Açın, 4. baskı, İstanbul: Metis Yayınları, 2003.
• Hükümetler-Programları ve Genel Kurul Görüşmeleri. Cilt: 6, (17 Kasım 1974-12 Kasım 1979), İrfan Neziroğlu, Tuncer Yılmaz (Haz.), Ankara: Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlığı Yayınları, 2013.
• İnci, Ş. Fuat, “Milli Sinema ve Yücel Çakmaklı”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Radyo Televizyon ve Sinema Anabilim Dalı, Radyo Televizyon Bilim Dalı, 1996.
• Karabağ, Gülin, Disiplinlerarası Tarih Çalışması, Tarih Nasıl Yazılır?, Ahmet Şimşek (Ed.), 6. baskı, İstanbul: Tarihçi Kitabevi, 2014.
• Karpat, Kemal H., Kısa Türkiye Tarihi (1800-2012). Güneş Ayas (Haz.), İstanbul: Timaş Yayınları, 2012.
• “Kültür Bakanlığı’nın zikzaklı tarihi”, (2020). http://arsiv.ntv.com.tr/news/210476.asp Erişim Tarihi: 30-05-2020.
• Lüleci, Yalçın, “27 Mayıs ve 12 Eylül Askeri Darbelerinin Türk Sinema Sektörüne Etkileri”, Muhafazakâr Düşünce Dergisi, Yıl: 13, Sayı. 49, 2016, s.183-208.
• Lüleci, Yalçın, “Sinema ve Din: Türk Sineması Örneği”, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İlahiyat Anabilim Dalı Din Psikolojisi Bilim Dalı, 2007.
• Okumuş, Fatma, Sinema Tarihyazımı, Ankara: Gece Kitaplığı, 2014.
• Özgüç, Agah, Türlerle Türk Sineması, İstanbul: Dünya Kitapları, 2005.
• Pamuk, Şevket, Türkiye’nin 200 Yıllık İktisadi Tarihi, 3. baskı, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2014.
• Poulantzas, Nikos, Faşizm ve Diktatörlük. İstanbul: Birikim Yayımcılık, 1980.
• Resmî Gazete, 23 Eylül 1977 Cuma, Sayı 16063, s. 2-9. http://updatetest.palmiyeyazilim.com/eskiregalar/1977/09230.pdf Erişim Tarihi: 16-08-2020.
• Resmî Gazete, 31 Temmuz 1939 Pazartesi, Sayı: 4272, Kararname no: 2/11551, Kararname Tarihi: 19 Temmuz 1939, s. 12375-12377. https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/4272.pdf Erişim Tarihi: 02-01-2020.
• Resmî Gazete, 8 Kasım 1977 Salı, Sayı: 16107, s. 1-7. https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/16107.pdf Erişim Tarihi: 15-08-2020.
• Sakal, Fahri (2014). “Tarihyazımında Temel Kavramlar”, Tarih Nasıl Yazılır?, Ahmet Şimşek, (Ed.), 6. baskı, İstanbul: Tarihçi Kitabevi, 2014.
• Sarı, Mustafa, “İki Askeri Müdahale Arasında Türkiye (1970-1980)”, Modern Türkiye Tarihi, Süleyman Beyoğlu, Ali Satan (Ed.), İstanbul: Marmara Üniversitesi Yayınevi, 2014.
• Seçkin, Aylin, “Türkiye’deki Kültür Politikalarının Ekonomi Politiği”, Türkiye’de Kültür Politikalarına Giriş, Serhan Ada, H. Ayça İnce (Ed.), İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2009.
• Scognamillo, Giovanni, Giovanni Scognamillo’nun Gözüyle Yeşilçam, Barış Saydam (Haz.), İstanbul: Küre Yayınları, 2011.
• “Sinema Danışma Kurulu Raporu (2)”, Yedinci Sanat, Sayı: 2, Nisan 1973, s. 30-31.
• “Sinema Danışma Kurulu Raporları (3)”, Yedinci Sanat, Sayı: 3, Mayıs 1973, s. 28-29.
• “Sinema Danışma Kurulu Raporu (4)”, Yedinci Sanat, Sayı: 4, Haziran 1973, s. 32-34.
• “Sinema Raporları”, Yedinci Sanat, Sayı: 1, Mart 1973, s. 13-16.
• Tarhanlı, İştar B., “Sinemada Sansür Üstüne”. İdare Hukuku ve İlimleri Dergisi, 4 (1-3), 2011, s.123-132. https://dergipark.org.tr/tr/pub/iuihid/issue/1256/14769 Erişim Tarihi: 15-08-2020.
• “Tarihçe”, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, https://kvmgm.ktb.gov.tr/TR-43034/tarihce.html Erişim Tarihi: 30-05-2020.
• Tikveş, Özkan, “Anayasada Onbeş Yıllık Dönemde (1961 - 1976) Yapılan Değişiklikler ve Ekler”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt: 34, Sayı:1, 1977, s. 19-60.; https://dspace.ankara.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/20.500.12575/48286/2957.pdf?sequence=1&isAllowed=y Erişim Tarihi: 16-05-2020.
• Tikveş, Özkan, Mukayeseli Hukukta ve Türk Hukukunda Sinema Filmlerinin Sansürü, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1968.
• Tokgöz, Erdinç, Cumhuriyet Döneminde Ekonomik Gelişmeler. Türkiye Cumhuriyeti Tarihi. Cilt:2, Ankara: AKDTYK Atatürk Araştırma Merkezi, 2005.
• Tunç, Ertan, Türk Sinemasının Ekonomik Yapısı (1896-2005), İstanbul: Doruk Yayımcılık, 2012.
• “Türkiye hükûmetleri listesi”, https://tr.wikipedia.org/wiki/Türkiye_hükûmetleri_listesi Erişim Tarihi: 17 Mayıs 2020.
• “Türkiye Sanatçılar Birliği Sinema Kurulu Raporu”. Yedinci Sanat, Sayı: 6, Ağustos 1973, s. 16-19.
• “Türkiye Sanatçılar Birliği Sinema Kurulu Raporu (2)”. Yedinci Sanat, Sayı: 7, Eylül 1973, s. 35-37.
• Uçakan, Mesut, Türk Sinemasında İdeoloji, İstanbul: Sepya Yayıncılık, 2010.
• Yaylagül, Levent, Sinema Toplum Siyaset. Ankara: Dipnot Yayınları, 2018.
• Yenen, İbrahim, “Türk Sinemasında İslam(cılık) Pratiği: Milli Sinema Örneği”, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, Cilt: 1, Sayı: 3, 2012, s. 40-271. http://www.itobiad.com/tr/download/article-file/92735, Erişim Tarihi: 23-12-2019.
• Yengin, Deniz, İletişim Çalışmalarında Araştırma Yöntemleri ve Uygulamaları, İstanbul: Der Yayınları, 2017.
• Zürcher, Erik Jan, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, 20. Baskı, Çev. Yasemin Saner Gönen, İstanbul: İletişim Yayınları, 2006.