An Example Regarding the Transfer of Herbert Spencer's Views to Turkey: Translation of İbrahim Aşkî's Progress: Its Law and Cause

Yıl 2022, Cilt: 20 Sayı: 40, 457 - 510, 03.02.2023

Çiğdem Özbay

https://doi.org/10.55842/talid.1074595

Öz

The influence of Herbert Spencer (1820-1903), one of the important thinkers of the 19th century, on Ottoman intellectuals is undeniable. Especially, the organismic view of society, which he shaped around the concepts of evolution and progress, has been frequently discussed. The understanding of "progress", which is among the founding ideas of sociology and significantly influenced the perspectives of other social sciences, also constituted the starting point of the Ottoman intellectuals. Spencer’s article titled “Progress: Its Law and Cause”, in which we find an impressive expression of this understanding, was translated into Turkish by İbrahim Aşkî [Tanık] in 1335. In this article, Spencer argued that successive differentiations from simple to complex lie in the development of the earth, life on earth, society, state, industry, commerce, language, music, literature, fine arts and sciences. For him, progress is the development of the heterogeneous from the homogeneous, and this process of differentiation is the history of society, which is an organism, as it is the history of all organisms. Written two years before Darwin's Origin of Species, this work stands out as an interesting work on the course of evolution and the principles of progress. In our study, the transliteration of the aforementioned text will be shared and the reason for the interest of the Ottoman intellectuals to Spencer will be discussed in the axis of the perception of progress from the First Constitutional Monarchy period until the first quarter of the 20th century.

Anahtar Kelimeler

Herbert Spencer, İbrahim Aşkî (Tanık), Progress, Social Evolution, Transition from Homogeneity to Heterogeneity

Herbert Spencer’ın Görüşlerinin Türkiye'ye İntikaline İlişkin Bir Örnek: İbrahim Aşkî’nin Terakki: Kanunu ve Sebebi Başlıklı Tercümesi

Öz

XIX. yüzyılın önemli düşünürlerinden olan Herbert Spencer’ın (1820-1903) Osmanlı aydınları üzerindeki etkisi yadsınamazdır. Özellikle evrim ve ilerleme kavramları etrafında şekillendirdiği organizmacı toplum görüşü sıklıkla tartışılmıştır. Sosyolojinin kurucu fikirleri arasında yer alan ve diğer sosyal bilimlerin de bakış açılarını önemli ölçüde etkileyen “terakki/ilerleme” anlayışı da Osmanlı aydınlarının hareket noktasını teşkil etmiştir. Bu anlayışın etkileyici bir anlatımını bulduğumuz Spencer’ın “Progress: Its Law and Cause” başlıklı makalesi de 1335 yılında İbrahim Aşkî [Tanık] tarafından Türkçeye kazandırılmıştır.
Bu makalesinde Spencer, yeryüzünün, yeryüzü üzerindeki hayatın, toplumun, devletin, sanayinin, ticaretin, dilin, müziğin, edebiyatın, güzel sanatların, bilimlerin gelişmesinde basitten karmaşığa birbirini takip eden farklılaşmaların yattığını savunmuştur. İlerleme, ona göre, heterojen olanın homojen olandan türeyip gelişmesidir ve bu farklılaşma süreci, bütün organizmaların tarihi olduğu gibi bir organizma olan toplumun da tarihidir. Darwin’in Türlerin Kökeni’nden iki yıl önce kaleme alınmış bu eser, evrimin seyrine ve ilerlemenin ilkelerine dair ilgi çekici bir eser olarak karşımıza çıkmaktadır. Çalışmamızda söz konusu metnin transliterasyonu paylaşılacak ve I. Meşrutiyet Dönemi’nden XX. yüzyılın ilk çeyreğine kadar olan süreçteki ilerleme algısı ekseninde Osmanlı aydınlarının Spencer’a olan ilgilerinin nedeni tartışılmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Herbert Spencer, İbrahim Aşkî (Tanık), İlerleme (Terakkî), Toplumsal Evrim, Homojenlikten Heterojenliğe Geçiş

Kaynakça

• Ahmed Midhat, Avrupa’da Bir Cevelan, İstanbul: Dergah Yayınları, 2015.
• Ahmed Midhat, Musâhabât-ı Leylîye, On Dördüncü Musahaba, “Terakkî” (İlk defa olarak Tercümân-ı Hakikât’te tefrika edildikten sonra kitap şeklinde dahi Kırk Anbar Matbaası’nda basılmıştır.), İstanbul, 1306, s. 1-32.
• Ahmed Şuayb, “Devlet ve Cemiyet”, Ulum-ı İktisadiyye ve İçtimaiyye Mecmuası, Kanun-ı Evvel 1324, sayı 1, ss. 54-71.
• Atay, Tayfun, Din Hayattan Çıkar, Yedinci Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları, 2019.
• Bedii Nuri, “Hayat-ı İçtimaiyye I”, Ulum-ı İktisadiyye ve İçtimaiyye Mecmuası, Eylül 1325, sayı 9, ss.1-19.
• Berkes, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, Yay. Haz. Ahmet Kuyaş, İstanbul: YKY, 22. Baskı, 2016.
• Bock, Kenneth, “İlerleme, Gelişme ve Evrim Kuramları”, Sosyolojik Çözümlemenin Tarihi, (Kitabın içinde ss. 59-104) Yay Haz: Mete Tunçay, Aydın Uğur, İstanbul: Kırmızı Yayınları, Üçüncü Baskı, 2014.
• Bowler, Peter J., The non-Darwinian Revolution: Reinterpreting a Historical Myth, Baltimore: John Hopkins University Press, 1988.
• Burke, Peter, Sosyoloji ve Tarih, Çev: Mehmet Tanju Akad, İstanbul: Islık Yayınları, 2019.
• Bury, J. B., The Idea of Progress: An Inquiry into Its Origin and Growth, New York: Dover Publications, 1st Ed., 1955.
• Cevizci, Ahmet, Felsefe Tarihi, İstanbul: Say Yayınları, Yedinci Baskı, 2017.
• Davran, Abdulvahap, “İbrahim Aşkî Tanık’ın Edebiyat Dersi Hülâsaları Eseri Üzerine Bir İnceleme”, Bartın Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bartın, 2018.
• Demir, Remzi, Philosophia Ottamanica: Osmanlı Felsefesi, Birleştirilmiş Yeni Baskı, İstanbul: Lotus Yayınevi, 2018.
• Freud, Sigmund, A General Introduction to Psychoanalysis, New York: Garden City Pub. Co., 1943.
• Hoca Tahsin Efendi, “Tarih-i Terakki”, Mecmua-i Ulûm, 1297, cilt: II, sayı: 5, ss. 353-371.
• İnalcık, Halil, Atatürk ve Demokratik Türkiye, İstanbul: Kırmızı Yayınları, 6. Baskı, 2017.
• Karpat, Kemal K., Osmanlı Modernleşmesi, İstanbul: Timaş Yayınları, 3. Baskı, 2017.
• Köker, Levent, Modernleşme, Kemalizm ve Demokrasi, İstanbul: İletişim Yayınları, 15. Baskı, 2016.
• Lewis, Bernard, Hata Neredeydi?, Çev: Murtaza Özeren, İstanbul: Kronik Yayınları, 2. Baskı, 2020.
• Mason, Stephen F., Bilimler Tarihi, Çev: Umur Daybelge, Ankara: AKDTYK Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2013.
• Mustafa Satı, “Uzviyetler ve Cemiyetler”, Ulum-ı İktisadiyye ve İçtimaiyye Mecmuası, Ağustos 1325, Sayı 8, ss. 433-454.
• Nisbet, Robert, Sosyolojik Düşünce Geleneği, Çev: Yusuf Kaplan, Üçüncü Baskı, İstanbul: Paradigma Yayınları, 2020.
• Özlem, Doğan, “Terakki (İlerleme) Fikrinin Kaynağı ve Gelişimi”, Muğla Üniversitesi SBE Dergisi, Bahar, Sayı 14, 2005, ss. 203-209.
• Spencer, Herbert, “Progress: Its Law and Cause; With Other Disquisitions, viz.: The Physiology of Laughter, Origin and Function of Music, The Social Organism, Use and Beauty, The Use of Anthropomorphism”, Humbolt Library of Popular Science Literature, New York: J. Fitzgerald, January 1881, ss. 233-285.
• Spencer, Herbert, “Progress: Its Law and Cause”, Essays: Scientific, Political & Speculative, Volume I, Library Edition, London: Williams and Norgate, 1891, ss. 8-62.
• Spencer, Herbert, Social Statics; or The Conditions Essential to Human Happiness Specified, and the First of Them Developed, New York: D. Appleton and Company, 1888.
• Spencer, Herbert, “Progress: Its Law and Cause”, The Westminister Review, Volume LXVII, American Edition, New York: Leonard Scott & Co., January-April 1857, ss. 244-267.
• Spencer, Herbert, Terakkî: Kanunu ve Sebebi, Müt.: İbrahim Aşkî, Dersaadet: Ali Şükrî Matbaası, 1335.
• Şemseddin Sami, “Hoca Tahsin”, Hafta Dergisi, Sayı 5, 1298 (1881), ss. 72-76.
• Tunç, Mustafa Şekip, “Mekanik ve Organik Davalarının Kıymetleri ve Bunlardan Alınacak Dersler”, Cumhuriyet Gazetesi, 27.09.1942, s.2.
• Tunç, Mustafa Şekip, Terakki Fikri, Haz: Osman Bahadır, İstanbul: Anahtar Kitaplar Yayınevi, 2005.
• Watson, Peter, Fikirler Tarihi: Ateşten Freud’a, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 8. Baskı.
• https://www.britannica.com/biography/Herbert-Spencer/The-synthetic-philosophy-in-outline#ref324230. (Erişim tarihi 19.12.2020).