Yerel Geleneklerden Bölgesel Etkileşimlere: On Beşinci Yüzyılın Başında Orta ve Doğu Karadeniz Bölgelerindeki Dergahlarda Ustuka Esintileri

Yıl 2021, Sayı: 1, 143 - 172, 30.12.2021

Maxime Durocher

https://doi.org/10.54930/TARE.2021.5

Öz

1370–1410 yılları arasında Dazya’da inşa edilen Lulu bin Abdullah ve Tokat’ta inşa edilen Horozoğlu Ahmed Bey dergahlarının bazı bölümleri, göze çarpan benzerliklere sahip zarif ustuka süslemelerle bezelidir. Bu derlemede, Orta Çağ Anadolusu’nda, günümüzde bile çalışmalarda hak ettiği yeri bulamayan ustuka üretiminin yanı sıra Eretna Beyliği topraklarında, Osmanlı hakimiyetiyle birlikte girilen geçiş dönemi dergah mimarisinde tek tipleşme ele alınmıştır. Orta ve Doğu Karadeniz bölgelerinden bu iki örnek olay incelemesine odaklanan makale, ustuka imalatının köklerinin yerel geleneklere dayandığını savunmaktadır. Buna ek olarak, söz konusu süslemelere Osmanlı’nın ilk yıllarında inşa edilen dergahlarda da rastlanması, bölgesel ölçekte sanatsal etkileşimler ve bilgi alışverişi konularını açıklığa kavuşturarak Orta Anadolu’nun Orta Çağı’nı Osmanlı İmparatorluğu’nun doğuş döneminden keskin bir çizgiyle ayıran tarihi sınırı ortadan kaldırmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Ortaçağ Anadolusu, Osmanlı Dönemi, Ustuka Süslemeleri, Dergahlar, Orta ve Doğu Karadeniz Bölgesi

Between Local Tradition and Regional Exchanges: Stucco Decoration in Dervish Lodges from the Inner Pontos at the Turn of the Fifteenth Century

Öz

Built between the 1370s and the 1410s, the dervish lodges of Lulu ibn ʿAbdallah in Tazya and of Horozoğlu Ahmed Bey in Tokat are partially ornamented with refined stucco decorations that have remarkable similarities. This corpus illustrates the production of stucco in medieval Anatolia, a material still understudied, as well as the progressive standardization of the architecture of dervish lodges during a transitional period that witnessed the emergence of the Ottomans in the former Eretnid realm. Focusing on these two case studies from the Inner Pontos region, this paper argues that such production is rooted at the local scale. Moreover, the study of such ornamentation also present in early Ottoman dervish lodges sheds new light on the artistic exchanges and circulations at a regional scale, deconstructing the historiographic border isolating central Anatolia from the emerging Ottoman Empire.

Anahtar Kelimeler

Medieval Anatolia, the Ottoman Period, Stucco Decorations, Dervish Lodges, the Inner Pontos

Kaynakça

• Başbakanlık Osmanlı Arşivleri [The Presidency of the Turkish Republic’s Ottoman Archives] (BOA), Tahrir Defter 2, 196. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivleri (VGMA) 482.112–133.1 and 737.120–121.52.
• Acıoğlu, Yusuf. “Kubad Abad Sarayı Alçı Buluntuları.” Sanat Tarihi Dergisi 23, no. 2 (2014): 1–11.
• Açıkel, Ali, and Abdurrahman Sağırlı. Osmanlı Döneminde Tokat Merkez Vakıfları – Vakfiyeler. Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları Araştırma Serisi 8. Tokat: Gaziosmanpaşa Üniversitesi, 2005.
• Alexandrescu-Dersca, Marie-Mathilde. La campagne de Timur en Anatolie (1402). Universitatea Mihăileană din Iaşi. Publicatiunile Institutului de Turcologie 1. Bucharest: Monitorul Oficial şi Imprimeriile Statului Imprimeria Natională, 1942.
• Arık, Rüçhan. Kubad Abad: Selçuklu Saray ve Çinileri. Istanbul: Türkiye İş Bankası, 2000.
• Atak, Erkan. “Tokat’tan Ahşap Direkli Bir Yapı: Üzümören Ulu Camii.” Vakıflar Dergisi 51 (2019): 99–130.
• Ayverdi, Ekrem Hakkı. Osmanlı Mi’marisinde Çelebi ve II. Murad Sultan Devri 806–855 (1403–1451). Vol. 2. Istanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti, 1972.
• Bernardini, Michele. “Motahharten entre Timur et Beyazid: une position inconfortable dans les remous de l’histoire anatolienne.” In Syncr tismes et h r sies dans l’Orient seldjoukide et ottoman (XIVe-XVIIIe siecle), Actes du Colloque du College de France, octobre 2001, edited by Gilles Veinstein, 199–211. Paris: Peeters, 2005.
• Blessing, Patricia. Rebuilding Anatolia after the Mongol Conquest: Islamic Architecture in the Lands of Rūm 1240–1330. Birmingham Byzantine and Ottoman Studies 17. Farnham: Ashgate, 2014.
• Blessing, Patricia. “All Quiet on the Eastern Frontier? Early Ottoman Architecture and its Contemporaries in Eastern Anatolia.” In Architecture and Landscape in Medieval Anatolia, 1100–1500, edited by Patricia Blessing and Rachel Goshgarian, 200–23. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2017.
• Chabbi, Jacqueline. “Khānḳāh.” Encyclopedie de l’Islam. Accessed 29 September 2021. http://dx.doi.org/10.1163/9789004206106_eifo_COM_049.   Çağaptay, Suna. The First Capital of the Ottoman Empire: The Religious, Architectural and Social History of Bursa. London: I. B. Tauris, 2020.   Çetintaş, Sedat. Yeşil Cami ve Benzerleri Cami Değildir. Istanbul: n.p., 1958.
• Durocher, Maxime. “Ṭāzya: A Fourteenth Century Rural Complex and its Chronology.” In The 15th International Congress of Turkish Art, Proceedings, edited by Michele Bernardini, Alessandro Taddei, and Michael Douglas Sheridan, 263–77. Ankara: Ministry of Culture and Tourism, Republic Turkey: 2018.
• Edhem, Halil. “Anādolūda Islāmī Kitābeler.” Tāriḫ ‘Osmānī Encümeni 6, no. 36 (1331/1916): 728–53.
• Evliya Çelebi. Evliya Çelebi Seyahatnamesi: Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 304 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu. Vol. 5. Istanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2006.
• Eyice, Semavi. “İlk Osmanlı Devrinin Dini-İçtimai Bir Müessesesi: Zaviyeler ve Zaviyeli Camiler.” İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası 23, no. 1–2 (1963): 3–80.
• Forbes Manz, Beatrice. The Rise and Rule of Tamerlane. Cambridge Studies in Islamic Civilizations. Cambridge: Cambridge University Press, 1989.
• Goodwin, Godfrey. “The Dervish Architecture in Anatolia.” In The Dervish Lodge: Architecture, Art, and Sufism in Ottoman Turkey, edited by Raymond Lifchez, 57–69. Comparative Studies on Muslim Societies 10. Berkeley: The University of California Press, 1992.
• Gündoğdu, Hamza et al. Tarihi Yaşatan İl Tokat. Ankara: PYS Vakıf Sistem Matbaa Müdürlüğü, 2006.
• Hillenbrand, Robert. Islamic Architecture: Form, Function and Meaning. New York: Columbia University Press, 1994.
• Yaşar, Hüseyin Hüsameddin. Amasya Tarihi. Vol. 3. Istanbul: Hikmet Matba’asi, 1927.
• Kafescioğlu, Çiğdem. “Lives and Afterlives of an Urban Institution and Its Spaces: The Early Ottoman ‘İmāret as Mosque.” In Historicizing Sunni Islam in the Ottoman Empire, c.1450–c.1750, edited by Tijana Krstić and Derin Terzioğlu, 255–307. Islamic History and Civilization 177. Leiden: Brill, 2020.
• Karaçağ, Abdullah. “Alçı Sanatı.” In Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı, edited by Ali Uzay Peker, 493–505. Vol. 2. Ankara: T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2006.
• Karataş, Hasan. “The City as Historical Actor: The Urbanization and Ottomanization of the Halvetiye Sufi Order by the City of Amasya in the Fifteenth and Sixteenth Centuries.” PhD Diss., University of California, Berkeley, 2011.
• Kastritsis, Dimitris J., The Sons of Beyazid: Empire Building and Representation in the Ottoman Civil War of 1402–1413. Leiden: Brill, 2007.
• McClary, Richard P.. Rum Seljuq Architecture 1170–1220: The Patronage of Sultans. Edinburgh Studies in Islamic Art. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2017.
• Melville, Charles. “Anatolia under the Mongols.” In The Cambridge History of Turkey. Vol. 1, Byzantium to Turkey (1071–1453), edited by Kate Fleet, 51–101. Cambridge: Cambridge University Press, 2009. Necipoğlu, Gülru. The Age of Sinan: Architectural Culture in the Ottoman Empire. Princeton: Princeton University Press, 2005.
• O’Kane, Bernard. “Tāybād, Turbat-I Jām and Timurid Vaulting.” Iran 17 (1979): 87–104.
• Oğuz Kursar, Zeynep. “Views and Layers of Late Medieval Anatolia through Bāyezīd Pasha’s Corner of Amasya.” In Essays in Honor of Ekrem Čaušević, edited by Azra Abadžić Navaey et al. Zagreb: FF Press, forthcoming.
• Öney, Gönül. Beylikler Devri Sanatı XIV–XV. Yüzyıl (1300–1453). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1989.
• Otto-Dorn, Katharina. “Bericht über die Grabung in Kobadabad 1966.” Archaeologischer Anzeiger 4 (1966): 438–506.
• Pancaroğlu, Oya. “Formalism and the Academic Foundation of Turkish Art in the Early Twentieth Century.” Muqarnas 24 (2017): 67–78.
• Pancaroğlu, Oya. “Devotion, Hospitality and Architecture in Medieval Anatolia.” Studia Islamica 108 (2013): 49–81.
• Papas, Alexandre, “Introduction: What Is a Ṣūfī Institution?” In Sufi Institutions, edited by Alexandre Papas, 1–24. Handbook of Oriental Studies Section 1, The Near and Middle East 154/1, Handbook of Sufi Studies 1. Leiden: Brill, 2020.
• Paul, Jürgen. “A Landscape of Fortresses: Central Anatolia in Astarābādī’s Bazm Wa Razm.” In Turko-Mongol Rulers: Cities and City Life, edited by David Durand-Guedy, 317–45. Brill’s Inner Asian Library 31. Leiden: Brill, 2013.
• Peacock, A. C. S. “Metaphysics and Rulership in Late Fourteenth-Century Central Anatolia: Qadi Burhān al-Dīn of Sivas and His Iksīr al-Sa‘ādāt.” In Islamic Literature and Intellectual Life in Fourteenth and Fifteenth Century Anatolia, edited by A. C. S. Peacock and Sara Nur Yıldız, 101–36. Istanbuler Texte und Studien 34. Würzburg: Ergon Verlag, 2016.
• Sarre, Friedrich. Der Kiosk von Konia. Berlin: Verlag für Kunstwissenschaft, 1936.
• Tanman, M. Baha, “Turhal’ın Gümüştop (Dazya) K yündeki Namazg h.” Sanat Tarihi Yıllığı 9–10 (1981): 309–16.
• Tanman, Baha, and Sevgi Parlak. “Tarikat Yapıları.” In Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı (Mimarlık ve Sanat), vol. 2, edited by Ali Uzay Peker and Kenan Bilici, 391–417. Sanat Eserleri Dizisi 454. Ankara: T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2006.
• Thesaurus d’Epigraphie Islamique (TEI), no. 9059, accessed 30 July 2021.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. “Hacı İvaz Paşa’ya Dair.” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi 10/14 (1959): 25–58.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. “Sivas-Kayseri ve Dolaylarında Eretna Devleti.” Belleten 32, no. 126 (1968): 161–89.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. “Sivas ve Kayseri Hükümdarı Kadı Burhaneddin Ahmed.” Belleten 32, no. 126 (1968): 191–245.
• Wolper, Ethel Sara. Cities and Saints: Sufism and the Transformation of Urban Space in Medieval Anatolia. University Park: The Pennsylvania State University Press, 2003.
• Yetkin, Şerare. “Tokat’ta Horozlu İmaret.” In IX. Türk Tarihi Kongresi (21–25 Eylül 1981), 1337–43. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1981.
• Yurdakul, Erol. “Tokat Vilayetinin Gümüştop (Dazya) Köyündeki XIVncü Yüzyıla Ait Eski Eserler.” Vakıflar Dergisi 8 (1969): 244–47.
• Yürekli, Zeynep. Architecture and Hagiography in the Ottoman Empire: The Politics of Bektashi Shrines in the Classical Age. Birmingham Byzantine and Ottoman Studies. Farnham: Ashgate, 2012.