Ebu'l-Hasan el-Eş‘arî (ö.324/935)’nin Makâlâtü'l-İslâmiyyîn Adlı Eserinde Şiî Fırkalar ve İmâmet Kavramı

Yıl 2023, Cilt: 8 Sayı: 4, 1502 - 1514, 28.12.2023

Meder Duıshebaev , Ömer Faruk Teber

https://doi.org/10.30622/tarr.1361257

Öz

İslâm tarihinde teşekkül eden pek çok itikadî ve siyasî mezhepler ile söz konusu mezheplerin teşekkül süreçleri, öne çıkan alimleri, görüşleri, kavramları ve müntesipleri hakkında da çeşitli eserler kaleme alınmıştır. Söz konusu eserleri telif eden müellifler arasında Ebu’l-Hasan el-Eş‘arî’nin çok önemli bir yeri vardır. Mezheplerin ve fırkaların doğru anlaşılması açısından Eş‘arî’nin Makâlât’ı İslam Mezhepleri Tarihi araştırmacıları için en önemli ve değerli eserlerden biridir. Zira müellifin, kendisinden önceki makâlât yazarlarının mezhepleri açıklarken yapılmaması gereken hatalar yaptıklarını belirterek ve eserini yazarken böyle bir yanlış davranış sergilemeyeceğinin sözünü vererek kendisini sınırlandırması, tarihte sıkça görülebilecek metodik bir yaklaşım değildir. Çalışmamızda İslam düşünce tarihinde iz bırakan mezheplerden biri olan Şiîlikte önem verilen itikadî ve siyasî fırkalar ile onlara atfedilen kavramlar Eş‘arî’nin Makâlâtu’l-İslâmiyyîn ve İhtilâfu’l-Musallîn adlı eseri merkeze alınarak incelenmiştir. Kavramların insan zihniyetine doğru bir şekilde yerleştirildiği ve kullanıldığı durumlar büyük bir öneme sahiptir. İlk oluşum süreçlerinde ve sonraki dönemlerde de kavramların doğru bir şekilde kullanılabilmesi ve doğru anlaşılması, onların tarihsel süreç ve bağlarının bilinmesine bağlıdır. Nitekim başta siyasî olan bir kavramın tarihsel süreç içerisinde itikadî bir nitelik kazanarak kavram karmaşası ortaya çıkartabilmektedir. Kavram karmaşasının hakim olduğu bir ortam ise temelsiz fikrî tartışmalara hatta fiilî çatışmalara yol açabilmektedir. Günümüz Müslümanlarının, İslam dünyasının geçmişinde olduğu gibi dinî alan (itikadi meseleler) ile siyasî alanı birbirinden ayırma konusundaki zorlukları hâlâ aşamadığı, yeni sorunların ürettiği anlayış farklılıklarını tolere edebilecek anlayış genişliğine sahip olmadığı görülmektedir. Bu bakımdan çalışmada söz konusu kavramların tarihsel süreçteki seyrinin açıklığa kavuşturulması amaçlanmıştır. Burada “Eş‘arî, adı geçen eserinde Şîa, Gâliyye, Râfıza, Zeydiyye ve imâmet kavramların nasıl kullanmıştır?” sorusuna cevap aramak ve söz konusu kavramların ihtiva ettiği lügat anlamları ile terim manalarını yer, zaman ve tarihsel süreçler dikkate alınarak incelenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezeler Tarihi, Eş’arî, Makâlâtu’l-İslâmiyyîn, Şîa, Gâliyye, Râfıza, İmâmet.

Shi'ite Factions and the Concept of Imāmat in Abu al-Hasan al-Ash'arī's (d.324/935) Maqālat al-Islamiyyīn

Öz

In Islamic history, numerous doctrinal and political sects have formed, and various works have been written about these sects, their formation processes, prominent scholars, views, concepts, and followers. Among the authors of these works, Abu al-Hasan al-Ash‘ari holds a significant place. For understanding the sects and factions correctly, Ash‘ari's "Maqalat al-Islamiyyin" is one of the most important and valuable works for researchers in the history of Islamic sects. Notably, the author's self-imposed limitation of not repeating mistakes made by previous writers in describing sects is an uncommon methodological approach in history. Our study has focused on the doctrinal and political factions important in Shi'ism, a significant sect in Islamic thought history, examining them through Ash‘ari's work "Maqalatu'l-Islamiyyin wa Ikhtilafu'l-Musallin." The correct placement and usage of concepts in the human mind are of great importance. Correct usage and understanding of concepts, both in their initial formation and in later periods, depend on knowing their historical context and connections. Indeed, a concept that was initially political can acquire a doctrinal quality over time, leading to conceptual confusion. Such confusion can lead to baseless intellectual debates and even actual conflicts. It is observed that contemporary Muslims, like in the past of the Islamic world, still struggle to separate the religious (doctrinal issues) and political domains, lacking the breadth of understanding necessary to tolerate the differences in perception created by new problems. Therefore, this study aims to clarify the historical trajectory of these concepts. The study seeks to answer the question, "How did Ash‘ari use the concepts of Shia, Ghaliyya, Rafida, Zaydiyya, and imamate in his mentioned work?" and examines the lexical meanings and terminological implications of these concepts, considering their historical context and time periods.

Anahtar Kelimeler

Ash’arī, Maqālat al-Islamiyyīn, Shī’ah, Gāliyya, Rāfida, Imāmete.

Kaynakça

• Atalan, M. (2009). “Ca’fer es-Sâdık’ın Rafızilerle Tartıştığını Anlatan Bir Risale: Hâzihi Munazâra Ca’fer b. Muhammed es-Sâdık Maa’r-Râfizî”. Kelam Araştırmaları Dergisi 7/1 (2009), 21-38. https://isamveri.org/pdfdrg/D03265/2009_1/2009_1_ATALANM.pdf.
• Atay, R., Gürsu, O. (2018). “Eş’ari Düşüncesinde Özgür İradenin İmkânı”. V. Uluslararası Şeyh Şaban-ı Velî Sempozyumu (Eş’arîlik)Bildirileri (Ed. Mustafa Aykaç vd.). Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Matbaası.
• Bağdâdî, Adulkâhir. (2020). el-Fark beyne’l-Firak Mezhepler Arasındaki Farklar (çev. Ethem. Ruhi Fığlalı). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Bozan, M. (2004). İmâmiyye’nin İmâmet Nazariyyesinin Teşekkül Süreci (Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi, Ankara.
• Eş’arî, Ebu’l Hasan. (1980). Makâlâtu’l-İslâmiyyîn (thk. Helmut Ritter). Weisbâden: Franz Steiner Verlag.
• Eş’arî, Ebu’l Hasan. (2005). İlk Dönem İslâm Mezhepleri (çev. Mehmet Dalkılıç ve Ömer Aydın). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Fığlalı, E. R. (1994). “Şiiliğin Doğuşu ve Gelişmesi”. Milletlerarası Tarihte ve Günümüzde Şiilik Sempozyumu (33-46 ss.). (ed. Ethem Ruhi Fığlalı). İstanbul: İslâmî İlimler Araştırma Vakfı.
• Fığlalı, E. R. (2020). Günümüz İslam Mezhepleri, İzmir: İzmir İlahiyat Fakültesi Vakfı.
• Fığlalı, E. R. (1984). İmâmiyye Şiası, Ankara: Selçuk Yay.
• Gökalp, Y. (2013). “Zeydiyye”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/zeydiyye. (01.08.2023).
• Hanbel, Ahmet b. Muhammed. (1985). Es- Sünne (thk. Muhammed Saîd Sâlim el-Kahtânî), Demmâm: Dâru Ġbn Kayyim.
• Kummî, S’ad b. Abdullah ve Nevbahtî, Hasan b. Mûsâ (2004). Kitâbü’l-Makâlât ve’l-Fırak ve Fıraku’ş-Şi’a, Şiî Fırkalar (çev. Hasan Onat), Ankara: Ankara Okulu.
• Muzaffer, Muhamed Rıza. (1978). Akaaidü’l-İmâmiyye (çev. Abdulbâki Gölpınarlı), İstanbul: Yaylacık Matbaası.
• Onat, H. (1997). “Şiiliğin Doğuşu Meselesi (Birinci Hicrî Asır)”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 36/1-2 (1997), 79-118. https://isamveri.org/pdfdrg/D00001/1997_C36/1997_c36_ONATH.pdf.
• Onat, H. (2015). “Şiiliğin Doğuşu, İlk Şii Fikirler ve İlk Şii Haraketler”. İslâm Mezhepleri Tarihi (153-174ss). (ed. Hasan Onat ve Sönmez Kutlu). Ankara: Grafiker.
• Onat, H. (2019). İslâm Ortak Paydası ve Mezhep Gerçeği. İstanbul: Endülüs.
• Öz, M. (1996). “Gâliyye”. TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/galiyye (29/08/2023).
• Öz, M. (2007). “Râfizîler”. TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/rafiziler (29/08/2023).
• Öz, M. (2010). “Şîa”. TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/sia#1 (29/08/2023).
• Şehristânî, Ebu’l Feth. (2021). Milel ve Nihal (çev. Mustafa Öz), İstanbul: Litera Yayıncılık.
• Teber, Ö. F. (2007) “İbn Hazm’ın Gâliyye’ye (İtidal Çizgisini Aşanlara) Eleştirisi Üzerine”, Dinî Araştırmalar Dergisi 10/29 (2007), 115-128.