The Difference Between Kashf And Ilhām In Pre-Ibn Arabi Sûfîsm Literature

Yıl 2025, Sayı: 55, 1 - 25, 30.06.2025

Zeynep Gülten Yılmaz

https://doi.org/10.70951/tasavvufdergisi.1577081

Öz

In Islamic sciences, each discipline possesses a unique methodology regarding the sources and binding authority of knowledge. Since the first century of the Hijri calendar, Sûfîsm—recognized as a foundational source for other Shar‘i sciences—has sought to interpret the Qur’an and the Sunnah through an isharī (allusive) method exclusive to the Sûfî tradition. Through this approach, Sûfîsm has developed both theoretical and practical frameworks that contribute to the spiritual advancement of individuals. Drawing from their spiritual states and religious experiences, Sûfîs have incorporated esoteric meanings into their writings—meanings that can be reconciled with the apparent, exoteric interpretations.
While acknowledging sound transmission (ḥabar ṣādiq), reason, and the five senses as valid means of acquiring knowledge, Sûfîs found these external sciences insufficient for attaining true knowledge of God. Accordingly, they developed alternative epistemological tools in accordance with the Qur’an and the Sunnah—such as kashf (unveiling), ilhām (inspiration), and dreams. Among these, kashf and ilhām are especially considered unique methodological sources that enrich Sûfî hermeneutics.
Although figures such as al-Muḥāsibī, al-Tirmidhī, al-Sarrāj, al-Kalābādhī, al-Qushayrī, al-Hujwīrī, and al-Ghazzālī frequently treated kashf and ilhām as a combined concept within the context of pre-Ibn al-ʿArabī Sûfî literature, this study argues that they represent two distinct yet interconnected epistemic references within Sûfî thought. Based on their respective definitions, kashf and ilhām emerge as multi-functional epistemological instruments—sometimes functioning as methods, at other times as tools, and occasionally as outcomes—within the layered structure of Sûfî epistemology.

Anahtar Kelimeler

Sûfîsm , Kashf , Ilhām , Isharī , Maʿrifa

التمييز بين الكشف والإلهام في الأدب الصوفي قبل ابن العربي

Öz

في العلوم الإسلامية، لكل فرع من فروع العلم منهجيته الخاصة في سياق مصدر المعرفة وطبيعتها الملزمة. وقد حاولت الصوفية، التي ظهرت كحركة زاهدة، تفسير القرآن والسنة، وهما المصادر الرئيسية للعلوم الدينية الأخرى، بأسلوب إشاري خاص بالصوفية، منذ القرن الأول الهجري؛ وهكذا، فقد حقق المعرفة النظرية والعملية التي ستمكن الناس من التطور روحيًا. وأدخل الصوفية في مصنفاتهم بعض المعاني السرية التي يمكن التوفيق بينها وبين المعنى الظاهر، على ضوء موقعهم وتجاربهم الدينية. كما قبل الصوفيون المعرفة الإيمانية والعقل والحواس الخمس كوسيلة للحصول على المعرفة؛ إلا أنهم لم يجدوا العلوم الظاهرة التي يتم الحصول عليها بهذه الطريقة كافية، وطوروا وسائل أخرى للحصول على المعرفة مثل الكشف والإلهام والأحلام في معرفة الله، موافقة للقرآن والسنة. وعلى وجه الخصوص، تم اعتبار الاكتشاف والإلهام نوعًا فريدًا من المعرفة المنهجية بطريقة من شأنها أن تبني ثراء تفسير الصوفية. ورغم أنهما يستخدمان كمركب يظهر نفس العلامة القطعية في التقييمات التي قدمها المحاسبي والترمذي والسراج والكلابازي والقشيري والهجويري والغزالي في نطاق الأدب الصوفي قبل ابن عربي، إلا أن هذين المفهومين يستخدمان في رأينا مزيج من نظام الحكمة الصوفية، والصوفية على أساس رتبة. من علم الأحياء إنه بمثابة مرجعين مختلفين وغنيين بالمعلومات. ومن تعريفاتهم، تبين أن هذا الجمع والاكتشاف والإلهام، الذي يعبر عن معاني مستقلة منفصلة، يتم تقييمه في الصوفية تارة كطريقة، وتارة كأداة، وتارة كنتيجة.

Anahtar Kelimeler

التصوف , الاكتشاف , الإلهام , الإشارة , المعرفة

İbnü’l-Arabî Öncesi Tasavvuf Literatüründe Keşf ve İlham Ayrımı

Öz

İslami ilimlerde bilginin kaynağı ve bağlayıcılığı bağlamında her bir ilim dalının kendine has metodolojisi bulunmaktadır. Hicri birinci asırdan itibaren diğer şer’î ilimlerin de temel kaynağı olan tasavvuf, Kur’an ve sünneti sûfîlere mahsus işârî bir yöntemle yorumlamaya çalışmış; böylece insanların manevî yönden gelişimlerini sağlayacak hem teorik hem pratik birikime ulaşmıştır. Sûfîler kendi bulundukları makam ve yaşadıkları dini tecrübeler ışığında, zâhirî mana ile bağdaştırılabilen bir takım gizli manalara eserlerinde yer vermişlerdir. Sûfîler ayrıca sâdık haber, akıl ve beş duyuyu bilgiyi elde etme aracı olarak kabul etmiş; fakat bu yolla elde edilen zâhirî ilimleri yeterli bulmayarak Allah’ı bilmede Kur’an ve sünnete uygun keşf, ilham ve rüya gibi başka bilgi elde etme vasıtaları geliştirmişlerdir. Özellikle keşf ve ilham, tasavvufun yorum zenginliğini inşa edecek şekilde nev’i şahsına münhasır bir metodolojik bilgi türü olarak ele alınmıştır. İbnü’l Arabî öncesi sûfî literatürü kapsamında Muhâsibî, Tirmizî, Serrâc, Kelâbâzî, Kuşeyrî, Hücvirî ve Gazzâlî’nin yapmış oldukları değerlendirmelerde, aynı kategorik anlamı yansıtan bir terkip olarak kullanılmakla birlikte bu iki kavram, kanaatimizce sûfî irfanı çerçevesinde, mertebe esasına dayalı tasavvuf epistemolojisinin iki farklı zengin bilgi referansı konumundadır. Bu çalışmada, ayrı ayrı müstakil anlam delaletini ifade eden keşf ve ilhamın tanımlarından yola çıkılarak tasavvufta bazen yöntem bazen araç bazen de sonuç olarak değerlendirildiği ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf , Keşf , İlham , İşârî , Mârifet

Kaynakça

• Aclûnî, Ebu’l-Fida İsmail b. Muhammed Abdi’l-Hadi el-Cerrâhî. Keşfü’l-hafâ ve müzilü’l-ilbâs ammeş’tehera mine’l-ehadisi’l-ala elsineti’n-nas. thk: Abdulhamid b. Ahmed b. Yusuf. Kahire: Mektebetü’l-Asriyye, 2000.
• Ateş, Süleyman. İşârî Tefsir Okulu. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1974.
• Ateş, Süleyman. Sülemî ve Tasavvufî Tefsîri. İstanbul: Sönmez Neşriyat, 1969.
• Baklî, Ebû Muhammed Sadrüddîn Rûzbihân b. Ebî Nasr. Arâisü’l-beyân fî hakâiki’l-Kur’an, thk: Ahmed Ferîd el-Mezîdî, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2008.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasan Seyyid Şerif Ali b. Muhammed b. Ali. et-Târifât. thk., İbrahim Ebyari. Beyrut: Dâru’l Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• Demir, Hamit. “İşârî Tefsirlerden Tasavvufî Âdâb Kuralları İstinbât Etmenin İmkânına Dair Bir Değerlendirme: -el-Bahru’l-medîd Örneği-”. Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi 25/50 (2022).
• Dündar, Mazhar. İlahi Hitap -İlham İlişkisi = The Relation of Divine Adress -Inspiration, Social Sciences Development Journal SSD Journal, (2018).
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed et-Tûsî. İhyâü-ulûmu’d-dîn. Beyrut:Dâru’l-Mârife, trs. Gazzâlî, Muhammed b. Muhammed b. Muhammed. er-Risâletü’l-Ledünniyye. Beyrut: 1986.
• Halil, b. Ahmed, Ebû Abdirrahmân el-Ferâhîdî. Kitâbü’l-ayn. thk: Mehdî Mahzûmî ve İbrahim es-Semerrâî, Bağdat: Mektebetü’l-Hilal, 1985.
• Hakîm, Suâd. Mucemü's-sûfî el-hikme fî hudûdi'l-kelime. Beyrut: Dâru’n-Nedre, 1981.
• Herevî, Ebû İsmâîl Abdullāh b. Muhammed b. Alî el-Ensârî. Menâzilü’s-Sâirîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1988.
• Hıfnî. Abdülmünîm. Mu'cemü Mustalahâti’s-Sûfîyye. Beyrut:1980.
• Hücvirî, Ebü’l-Hasen Alî b. Osmân b. Ebî Alî el-Cüllâbî. Keşfü’l-mahcûb. thk: Esad Abdülhadi, Kahire: Kandil Meclisü’l-A’la es-Sekâfeti, 2007.
• İbnü’l-Arabî Muhyiddîn Muhammed b. Alî b. Muhammed el-Arabî et-Tâî el-Hâtimî. el-Fütûhü’l-Mekkiyye fî maʿrifeti’l-esrâri’l-mâlikiyye ve’l-mülkiyye. thk: Osman Yahyâ, Kâhire: trs.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ b. Muhammed er-Râzî el-Kazvînî el-Hemedânî. Mu’cemü Mekâyîsi’l-luga. thk: Abdüsselâm Muhammed Harun. Mısır: Dâru’l-Fikr, 1979.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî. Lisânü’l-Arab. Beyrut: Dâru’s-Sadr, 1993.
• İsfahânî, Rağıb. el-Müfredat. thk: Safvan Adnan Dâvûdî. Dımaşk: 2002.
• İsfahânî, Râgıb. Hüseyin b. Muhammed. el-Müfredât. İstanbul: 1986.
• Karadaş, Cağfer. “Tasavvufta Peygamberlik, Vahiy ve ilham”. İstanbul: 29 Mayıs Üniversitesi Kur'an Araştırmaları Merkezi Yayınları, 2018.
• Kâşânî, Kemâlüddîn Abdürrezzâk b. Ebi’l-Ganâim. Istılâhâtü's-Sûfîyye. nşr. Muhammed Kemal İbrahim, Kahire: 1981.
• Kâşânî, Kemâlüddîn Abdürrezzâk b. Ebi’l-Ganâim Muhammed. Tasavvuf Sözlüğü. Çev: Ekrem Demirli. İstanbul: İz yayıncılık, 2004.
• Kaya, Emrah. “Tasavvufun ve Epistemolojik Bir Araç Olarak İlhamın İbn Teymiyye Düşüncesindeki Yeri” Cumhuriyet İlahiyat Dergisi. (2016), 20/1.
• Kelâbâzî, Ebû Nasr Ahmed b. Muhammed b. el-Hüseyn el-Buhârî. et-Taarruf. thk: Ahmed Şemseddin, Beyrut: Dâru’l-Kutübi’l-İlmiyye, 1993.
• Kuşeyrî, Ebü'l-Kâsım Zeynülislâm Abdülkerim b. Hevâzin. er-Risâletü'l-kuşeyrîyye. thk: Mahmud bin şerif, Kahire: Daru'ş-Şab, 1989.
• Kuşeyrî, Ebü'l-Kâsım Zeynülislâm Abdülkerim b. Hevâzin. Letâifii’l-işârât. thk: İbrahim Beyûnî, Kahire: 1981.
• Mekkî, Muhammed b. Ali b. Atıyye el-Harisi Ebû Tâlib. Kûtü’l-kulûb fî muâmeleti'l-mahbûb. thk:Asım İbrahim Keyalî, Beyrut :Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Muhâsibî, el-Hâris b. Esed. er-Risâletü'l-müsterşidîn. thk: Abdülfettah Ebû Gudde. Halep: Mektebü'l-Matbuati'l-İslâmiyye, 1964.
• Muhâsibî, el-Hâris b. Esed. er-Riâye li hukûkıllâh. thk: Abdülhakim Ahmed Ata. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye. Muhâsibî, el-Hâris b. Esed. el-Hâris b. Esed, el-Kasd ve'r-Rucu' İlalâh. nşr: Abdülkadir Ahmed Ata, Beyrut:1986.
• Öngören, Reşat. “Bir Bilgi Kaynağı Olarak Tasavvufta Keşfin Değeri”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. (2002).
• Serrâc Ebû Nasr Abdullah b. Ali et-Tûsî. el-Lüma’. thk: Tâhâ Abdülbâki Sürur- Abdülhalim Mahmud. Bağdat: Dâru’l-Kütübi’l-Hadise, 1960.
• Selvi, Dilaver. “Her Ayetin Bir Zahiri Bir Bâtını Vardır Hadisindeki Zahir ve Batın Kavramları Üzerine Değerlendirmeler”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 11/2 (2011).
• Schimmel, Annemarie. İslam’ın Mistik Boyutları. Çev: Ergün Kocabıyık. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2001.
• Sülemî, Ebû Abdirrahmân Muhammed b. el-Hüseyn b. Muhammed. Tasavvufun Ana İlkeleri: Sülemî'nin Risâleleri. trc: Süleyman Ateş, Ankara: Ankara Üniversitesi yayınları, 1981.
• Sülemî, Ebû Abdirrahmân Muhammed b. el-Hüseyn b. Muhammed. Envâru’l-kudsiyye fî ma‘rifeti kavâidi’s-sûfîyye. thk: Tahâ Abdulbâkî Surûr-Muhammed eş-Şâfî. Beyrut: el-Mektebetü’l-ilmiyye, 1988.
• Tânevî, Eşref Ali. Hadislerle Tasavvuf, hzr: Zaferullah Dâvûdî, Ahmet Yıldırım, İstanbul: Umran Yayınları, 1995.
• Tahânevî, Muhammed Ali b. Ali. Keşşâfü Iştılâhâti'l-Fünûn. İstanbul:1984.
• Tan, Nedim Muhammed. Abdullah Ensari Herevi’nin tasavvuf tarihindeki yeri ve Sad Meydanı. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı Tasavvuf Bilim Dalı, İstanbul: 2013.
• Tirmizî, Hakîm Ebû Abdillah Muhammed b. Ali. Hatmü’l-evliyâ. thk: Osman İsmail Yahya, Beyrut: Mecelletü'1-Meşrık,1965.
• Tirmizî, Hakîm Ebû Abdillah Muhammed b. Ali. Kitâbü'l-akl ve'l-hevâ. Ahmet Subhi Fırat Î.Ü Şarkiyat Mecmuası, İstanbul, 5 (1965).
• Tirmizî, Hakîm Ebû Abdillah Muhammed b. Ali. Beyânü'l-Fark Beyne’s-Sadr ve'l-Kalb ve’l-Fuâd ve'l-Lüb. Kahire: 1958.
• Uludağ, Süleyman. "Keşf". Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Uludağ, Süleyman. “İşârî Tefsir”. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvufun Mahiyeti. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1984.
• Uludağ, Süleyman, Kur’an ve Tefsir Araştırmaları. “Gaybın Bilinmesinde Keşf ve İlhamın Rolü”, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2004.
• Uyar, Mehmet. Hakim et-Tirmizî.“er-Risâletü Keyfiyeti’s-sülûk Adlı Eserinde Bireysel Çaba Olarak Uzlet, Halvet ve Keşf Süreci” On dokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (2018).
• Vural, Mehmet. Gazzâlî. (ö.505/1111)’nin Epistemolojisinde Sezgi ve ilham, Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, c. 3, 9.(2002)
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İlhâm”. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Yıldırım, Ahmet. “Hadisleri Anlamada İşârî Yorum”. SDÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, (2004).
• Yılmaz, Hasan Kamil. Anahatları ile Tasavvuf ve Taikatlar. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2004.