Şiir Aynasında Bir Nakş-ı Nigâr: Seyyid Hamza Nigârî’nin Farsça Şiirinde Tasavvufî Muhteva

Yıl 2023, Sayı: 52, 25 - 60, 30.12.2023

Halil Baltacı

Öz

Bu çalışmada XIX. Yüzyıl sûfî-şâirlerinden Mîr Hamza Nigârî’nin Farsça şiirlerinin tasavvufî muhtevasına dair bilgi verilmekte, bu şiirlerde ele alınan bazı konularda değerlendirmeler yapılmaktadır. Nigârî’nin Türkçe eserleri çeşitli çalışmalara konu olmakla birlikte Farsça şiirleri henüz yeterince incelenmiş değildir. Bu makalede Nigârî’nin Farsça Dîvânı’nın yazma nüshası esas alınmış yeri geldiğinde neşredilen baskısına da müracaat edilmiştir. Hamza Nigârî’nin şiirlerinde en çok aşk, tevhid ve melâmet başlığı altında toplanabilecek konular dile getirilmiştir. Onun ilgili kavramları önceki mutasavvıf-şâirlere benzer tarzda ele aldığı bir anlamda tasavvufî Fars şiir geleneğini takip ettiği görülmüştür. Tevhid konusunu vahdet-i vücûd çerçevesinde ele alan Nigârî, şiirinin başat konusu aşk mevzuunda takip ettiği geleneğin izinden gitmiş, bu konuda zamanla yerleşen bâde, şarap, mey gibi mecaz ve mazmunları ustalıkla kullanmıştır. Melâmet anlayışına yaslanan konuları da yine şiirlerinde ifade etmiş, benzer şekilde konuya dair sembollerden yararlanarak din ve ahlâk bakımından yeterince olgunlaşmamış kimseleri eleştirmiştir. Hak âşıklarına ise övgü dolu sözler söylemiştir. Netice olarak Nigârî’nin, tasavvufun ilk dönemlerinden itibaren ortaya çıkan ve çoğu Farsça olan tasavvufî sembollerden yararlanarak, kendinden önceki sûfî-şâirlerle uyumlu şiirler vücuda getirdiği görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Fars Şiiri, Tasavvuf, Hamza Nigârî, Vahdet, Aşk

A Lover's Image in the Mirror of Poetry: Sufi Content in Seyyid Hamza Nigārī's Persian Poetry

Öz

This study provides information on the Sufi content of the Persian poems of Mīr Hamza Nigārī, one of the Sufi poets of the nineteenth century, and evaluates some of the issues addressed in these poems. Although Nigārī's Turkish works have been the subject of various studies, his Persian poems have not yet been sufficiently analysed. In this article, the manuscript copy of Nigārī's Persian Dīvān is taken as a basis and the published edition is also consulted when necessary. In Hamza Nigārī's poems, the mostly addressed subjects can be gathered under the titles of love, tawhid and melāmah. It has been observed that he deals with the related concepts in a manner similar to previous Sufi poets, in a sense following the tradition of Sufi Persian poetry. Nigārī, who dealt with the subject of tawhid within the framework of wahdat al-wujūd, followed the tradition on the subject of love, the dominant subject of his poetry, and skilfully used metaphors and similes such as bāde, wine, and mey that had become established over time. As a result, it is seen that Nigārī utilized Sufi symbols, most of which were in Persian and emerged from the early periods of Sufism, to create poems in harmony with the Sufi poets who preceded him.

Anahtar Kelimeler

Persian poetry, tasawwuf, Hamza Nigārī, wahdat, love

صورة العاشق في مرآة الشعر: المحتوى الصوفي في الشعر الفارسي للسيد حمزة النيغاري

Öz

يتضمن البحث معلومات وتحليلات للجانب التصوفي الموجود في شعر مير حمزة النيغاري أحد شعراء الصوفية في القرن التاسع عشر ميلادي. وعلى الرغم من وجود عدة أبحاث حول مؤلفات النيغاري باللغة التركية إلا أن أشعاره باللغة الفارسية لم تدرس بشكل كاف. في هذه المقالة تم الاعتماد على نسخة مخطوط ديوان النيغاري باللغة الفارسية مع الرجوع إلى النسخة المطبوعة عندما يقتضي الأمر ذلك. ويلاحظ أن أكثر ما تم التطرق إليه في أشعار النيغاري يمكن جمعها تحت عناوين العشق والتوحيد والملامة. وقد تبين أنه التزم بتقاليد الشعر الصوفي الفارسي من حيث تناوله المفاهيم السابقة وفق أسلوب شعراء التصوف. فبينما تناول النيغاري موضوع التوحيد في إطار مفهوم وحدة الوجود لم يخرج عن التقليد المتبع في موضوع العشق الذي ساد شعره، حيث استخدم بمهارة فائقة بعض المصطلحات والمجازات مثل الخمر والشراب. ومن ناحية أخرى تطرق في شعره إلى المواضيع التي يعتمدها مفهوم الملامة، كما أنه استفاد من الشعر الرمزي المستخدم في هذا الموضوع لمدح عشاق الحق وانتقاد الأشخاص الذين لم يصلوا مرحلة النضج الكافي من الناحيتين الدينية والأخلاقية. وفي الختام تبين أن شعر النيغاري لم يخرج عن نمط أسلافه من حيث استفادته من الرموز الصوفية التي ظهرت في عصور التصوف الأولى والتي كان أكثرها باللغة الفارسية.

Anahtar Kelimeler

الشعر الفارسي, التصوف, حمزة النيغاري, الوحدة, الخمر

Kaynakça

• Baklî, Rûzbihân. Meşrebü’l-ervâh. tahk. Âsım İbrahim Keyyâlî, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2008.
• Baltacı, Halil. Bazı Melâmet Kavramları Işığında Fahreddîn-i Irâkī'nin Şiirlerinde Melâmetî Düşünce. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, 39-40, (Ocak-Aralık 2017), 1-35.
• Baltacı, Halil. Tasavvufî Gelenekte Aşk ve Hakîkat. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2023.
• Bilgin, M. Azmi. “Nigârî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 33/85- 87, İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Bolat, Ali. Bir Tasavvuf Okulu Olarak Melâmetîlik. İstanbul: İnsan Yayınları, 2011.
• Câmî, Mevlânâ A., Nefahâtü’l-üns Evliyâ Menkıbeleri. terc. ve şerh Lâmi’î Çelebî, haz. Süleyman Uludağ-Mustafa Kara, İstanbul: Mârifet Yayınları, 2008.
• Câmî, Mevlânâ A., Nefahâtü’l-üns min hadarati’l-kuds. haz. William Nassau Lees, Kalküta, 1858.
• Cengiz, Muammer. "Tasavvuf Tarihinde Elest Misakına Dair Yorumlar", Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 10/50, (Haziran 2017), 904-924.
• Çınar, Fatih. Seyyid Mîr Hamza Nigârî Hayatı, Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 2023.
• Demirli, Ekrem. “Vahdet-i vücûd”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 42/431-435, İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Gazzâlî, Ahmed. Sevânih. haz. Nasrullah Pûrcevâdî, Tahran: İntişârât-ı Bünyâd-ı Ferheng-i İrân, 1359/1980.
• Gazzâlî, Ebu Hamid Muhammed. Kimyâ-yı Saâdet. haz. Hüseyin Hıdîv-i Cem, Tahran: İntişârât-ı İlmî ve Ferhengî, 1380/2001.
• Gölpınarlı, Abdulbakî. Melâmilik ve Melâmîler. İstanbul, 1931.
• Gündoğdu, Cengiz. “Âşık Sümmânî’de Aşkın Metafiziği”, Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 8, (Haziran 2007), 113-154.
• Hemedânî, Aynü’l-kudat. Temhîdat Aşk ve Hakikat Üzerine Konuşmalar. haz. Halil Baltacı, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2015.
• Irakî, Fahreddîn. “Istılâhât-ı Ehl-i Tasavvuf”, haz. Nurettin Bayburtlugil, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3, İstanbul, 1985, 345-361.
• İnal, İbnülemin Mahmud Kemal. Son Asır Türk Şairleri. İstanbul: MEB Basımevi, 1969.
• İnalcık, Halil. Has Bahçede Ayş u Tarab, Nedîmler, Şâirler, Mutribler. İstanbul: İş Bankası Yayınları, 2010.
• Karadayı, O. Nuri. “Nigârnâme’de Aşkın Seyri”, İlahiyat Tetkikleri Dergisi 48 (Aralık 2017), 161-194.
• Karadayı, O. Nuri. Osmanlı Döneminde Âşık Tarzı Şiir Geleneği’nde Tasavvuf. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Erzurum, 2015.
• Kılıç, M. Erol. Sûfî ve Şiir. İstanbul: İnsan Yayınları, 2005.
• Küçük, Yağmur. Seyyid Mir Hamza Nigârî’nin Heşt Bihiştnâme Adlı Mesnevisi (İnceleme-Metin-Çeviri). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2017.
• Nigârî, Seyyid Hamza. Dîvân-ı Seyyid Nigârî be-Zebân-ı Farsî. İstanbul, Süleymaniye Kütüphanesi, Ali Nihat Tarlan, 188-1.
• Nigârî, Seyyid Hamza. Dîvân-ı Seyyid Nigârî be-Zebân-ı Farsî. nşr. Hacı İsmail Hakkı, Dersaâdet, 1329.
• Nigârî, Seyyid Hamza. Divân-ı Seyyid Nigârî. haz. A. Azmi Bilgin, İstanbul: Kule İletişim Hizmetleri, 2003.
• Özler, Mevlüt. “Tevhid”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 41/18-20, İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Pervane, Bayram. Seyyid Nigârî’nin Divan Tertibi Sistemine Getirdiği Yenilikler, Selçuk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Edebiyat Dergisi, (Aralık 2008), 193-206.
• Pûrcevâdî, Nasrullah. Can Esintisi: İslam’da şiir metafiziği. çev. Hicabi Kırlangıç, İstanbul: İnsan Yayınları, 1998.
• Seccâdî, Seyyid Ca’fer. Ferheng-i Istılahât ve Ta’birât-ı İrfânî. Tahran: Kitaphâne-i Tahûrî, 1389/2010.
• Surûrî, Mustafa. Şerh-i Dîvân-ı Hâfız (İnceleme, Metin, Sözlük). haz. Mustafa Atila, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Diyarbakır, 2019.
• Taşlıova, M. Mete. Mir Hamza Nigârî’nin Nigâr-nâme Mesnevîsi. Çanakkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale, 1998.