قراءة فجوات في المرحلة الأولى من التصوف من رسم الصوفي: نموذج أبي سليمان الداراني (ت 215/ 830)

Yıl 2024, Sayı: 53, 59 - 91, 30.06.2024

Feyza Ketenci

Öz

أبو سليمان الداراني (ت 215هـ/830م) هو اسم عاش في الفترة التي أخذ فيها التصوف بالانتشار وكان له دور فعال في هذا الانتشار. هو شهد الأزمة التي اشتدت بين الصوفية والفقهاء خلال القرن الثالث (التاسع الميلادي) بعقوبة النفي. ومن ناحية أخرى، فقد كان له دور أساسي في تحويل هذه الأزمة إلى صلح بآرائه في الجوع والخوف. ولذلك فإن الداراني هو أحد الأسماء الأولى التي يمكن الرجوع إليها في تحليل التمزقات في تشكيل الصوفية والأجوبة المقدمة لهذه التمزقات. بالإضافة إلى متابعة الفترة المبكرة من الصوفية من خلال كلامه، فمن الممكن أن نتابع كيف كان رد فعل الصوفية تجاه الجماعات الفكرية التي تطورت في العالم الإسلامي.

في هذا المقال، يتم أولاً تحليل صور الداراني في الطبقات الصوفية، ومن ثم يتم فحص حياته وأفكاره في السياق التاريخي للصوفية. بالإضافة إلى ذلك، يتم لفت الانتباه إلى أساليب هذه الأعمال في التعامل مع الداراني. يسلط مثل هذا التحليل الضوء أيضًا على مدى اختلاف صور الداراني المرسومة في الطبقات الصوفية عن بعضها البعض، وتشكل هذه النتيجة الادعاء الأول للدراسة. وفي القسم المتبقي، يتم تتبع آثار الداراني ليس فقط من الصوفية، ولكن أيضًا من مصادر تنتمي إلى علوم أخرى. وفي نهاية المطاف، تهدف الدراسة إلى الكشف عن الانقطاعات في الذاكرة التكوينية للصوفية بناءً على المعطيات ذات الصلة.

Anahtar Kelimeler

: التصوف, ، الزهد, ، الجوع, الخوف, أبو سليمان الداراني

Reading the Gaps in the Early Periods of Taṣawwuf from the Portrait of a Ṣūfī: The Case of Abū Sulaymān al-Dārānī (d. 215/830)

Öz

Abū Sulaymān al-Dārānī (d. 215/830) is a ṣūfī who lived in the period when taṣawwuf started to become widespread and took an active role in this issue. He was exiled from his city and bore witness to the escalating conflict between ṣūfīs and the proponents of fuqahā-mutakallimūn during the the 3rd century AH. On the other hand, he played a key role in turning this crisis into a compromise, especially with his views on hunger and fear. Therefore, Dārānī is one of the first names to be referred to in the breakdown in the formation of taṣawwuf and in the analysis of the answers given to these breaks. In addition to following the early period of taṣawwuf from his discourses, it is possible to see how the ṣūfīs reacted to groups that developed in the Islamic world.

This article primarily undertakes an analysis of Dārānī’s depictions within ṣūfī tabaqāt, subsequently analysing him within the historical context of taṣawwuf. Additionally, the study highlights the varied approaches towards Dārānī within these works. Such an evaluation also illuminates how the portraits of Dārānī drawn in the ṣūfī tabaqāt differ from one another. This finding constituted the first assertion of this study. The other part of the study, the traces of Dārānī are traced not only in ṣūfī tabaqāt, but also in other disciplinary sources. Ultimately, the study endeavors to exposit in the fractures within the formative memory of taṣawwuf based on the relevant data.

Anahtar Kelimeler

Taṣawwuf, Asceticism, Hunger, Fear, Abū Sulaymān al-Dārānī.

Tasavvufun Erken Evresindeki Boşlukları Bir Sûfî Portresinden Okumak: Ebû Süleymân ed-Dârânî (öl. 215/830) Örneği

Öz

Ebû Süleymân ed-Dârânî (ö. 215/830), tasavvufun yaygınlaşmaya başladığı dönemde yaşamış ve bu yaygınlaşmada aktif rol üstlenmiş bir isimdir. O, 3/9. asırda sûfîler, fakihler ve kelamcılar arasında şiddetlenen krize şehirden sürülerek şahit olmuştur. Öte yandan başta açlık ve korku hakkındaki görüşleri ile bu krizin bir uzlaşıya dönüşmesinde de kilit rol oynamıştır. Dolayısıyla Dârânî, tasavvufun
teşekkülündeki kırılmalarda ve bu kırılmalara verilen cevapların tahlilinde başvurulabilecek ilk isimlerden birisidir. Onun söylemlerinden tasavvufun erken dönemini takip etmenin yanı sıra İslâm dünyasında gelişim göstermiş entelektüel zümrelere sûfîlerin nasıl bir tepki verdiğini de görmek mümkündür.

Bu makalede öncelikle sûfî tabakātındaki Dârânî portrelerinin bir analizi yapılmakta, sonrasında tasavvufun tarihsel bağlamında hayatı ve fikriyatı incelenmektedir. Bununla birlikte sûfî tabakātının Dârânî’yi ele alma yöntemlerine dikkat çekilmektedir. Böyle bir değerlendirme, bu eserlerde çizilen Dârânî portrelerinin nasıl birbirinden ayrıştığını da aydınlatmaktadır ki bu bulgu, çalışmanın ilk iddiasını teşkil eder. Kalan bölümde ise Dârânî'nin izleri sadece tasavvuf tabakātından değil, öteki disiplinlere ait kaynaklardan da takip edilmektedir. Nihai olarak çalışma, ilgili verilere dayalı olarak tasavvufun teşekkül hafızasındaki kırılmaları serimlemeyi hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Zühd, Açlık, Korku, Ebû Süleymân ed-Dârânî.

Kaynakça

• Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn İbn Hacer. Lisânü’l-mîzân. thk. Muhammed Abdurrahman Maraşli. 9 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2. Basım, 1415/1995.
• Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn İbn Hacer. Takrîbü’t-tehzîb. thk. Muhammed Avvâme. Haleb: Dâru’r-Reşîd, 2. Basım, 1408/1988.
• Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn İbn Hacer. Tehzîbü’t-tehzîb. 12 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, Haydarâbâd: 1327/1909’un tıpkıbasımı, 1387/1968.
• Aşkar, Mustafa. Tasavvuf Tarihi Literatürü. İstanbul: İz Yayıncılık, 2006.
• Attâr, Feridüddîn. Evliya Tezkireleri. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Kabalcı Yayınevi,2007.
• Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed el-Hatîb. Târîhu Bağdâd ev Medîneti’s-selâm. thk. Mustafa Abdülkâdir Atâ. 14 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1417/1997.
• Başer, Hacı Bayram. Şeriat ve Hakikat: Tasavvufun Teşekkül Süreci. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Başer, Hacı Bayram. Sûfîler ve Sultanlar: Klasik Dönemde Tasavvuf-Siyaset İlişkileri. İstanbul: Klasik Yayınları, 2021.
• Başer, Hacı Bayram. "Ebû Süleymân ed-Dârânî", İslam Düşünce Atlası: Klasik Dönem, haz. İbrahim Halil Üçer. 2/536-537. İstanbul: İlem; Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi, 2022.
• Büstî, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân. Kitabü’s-sikât. thk. Muhammed Abdürreşîd. 9 Cilt. Haydarâbâd: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmaniyye, 1393/1973.
• Câmî, Abdurrahman. Nefehâtü’l-üns min hazarâti’l-kuds. çev. Lâmiî Çelebi. İstanbul: Marifet Yayınları, 1400/1980.
• Çift, Salih. Hakîm Tirmizî ve Tasavvuf Anlayışı. İstanbul: İnsan Yayınları, 2008.
• Dârânî, Muhammed Hüsâmeddin el-Hatîb. Târîhu Dâreyya’l-kübrâ. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’n- Nevâdir, 1431/2010.
• Ess, Josef van. “al-Dārānī, Abū Sulaymān”, Encyclopaedia of Islam (Three). ed. Kate Fleet vd. 2013-2/91-92. Leiden: E.J. Brill, 2013.
• Eraslan, Soner. Tabakât Literatürünün Ortaya Çıkışı: Sülemî’nin Tabakâtu’s-Sûfiyye’si. İstanbul Üniversitesi SBE, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Gramlich, Richard. “Abū Suleymān ad-Dārānī”. Oriens 33 (1992), 22-85.
• Herevî, Ebû İsmâîl Abdullâh. Tabakātu’s-sûfiyye. tsh. Muhammed Sürûr Mevlâyî. Tahran: İntişârât-ı Tus, 1362/1973.
• Hücvîrî, Ebü’l-Hasen Alî b. Osmân. Hakikat Bilgisi: Keşfu’l-Mahcûb. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2016.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım. Târîhu Medîneti Dımaşk. thk Ali Şiri. 35 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 74. Basım, 1416/1996.
• İbn Battûta, Ebû Abdullah Muhammed Tancî. İbn Battûta Seyahatnâmesi. çev. A. Sait Aykut. 2 Cilt. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2004.
• İbn Ebi’d-Dünya. Hadislerde açlık: el-Cû’. çev. Kadir Kabakçı. İstanbul: Ocak Yayıncılık, 2007.
• İbn Ebi’d-Dünya. Hadislerde Dünyanın Yerilmesi (Zühd). çev. Hüseyin Yıldız. İstanbul: Ocak Yayıncılık, 2008.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn. Vefeyâtü’l-aʿyân. thk. İhsân Abbâs. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1389/1970.
• İbn Hamîs el-Kâ‘bî, Ebû Abdullah Mecdüddîn Tâcülislâm. Menâkıbü’l-ebrâr fi mehâsini’lahyâr. thk. Muhammed Edîb el-Câdir. 2 Cilt. el-Ayn: Merkezu Zâyed li’t-Türas ve’t-Tarih, 1426/2006.
• İbn Kesîr. Büyük İslam tarihi: el-Bidâye ve’n-nihâye. çev. Mehmet Keskin. 14 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1995.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn. Muhtasaru Târîhi Dımaşk. thk. Ruhiyye Nehhâs. 29 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1408/1988.
• İbn Nâsırüddîn, Ebû Bekr Şemsüddîn. Tavzîhu’l-müştebih fî zabtı esmâʾi’r-ruvât ve ensâbihim ve elkâbihim ve künâhüm. thk. Muhammed Naîm el-Araksûsî. 10 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1413/1993.
• İbnü’l-Adîm, Ebü’l-Kâsım Kemâlüddîn. Buğyetü’t-taleb fî târîhi Haleb. thk. Süheyl Zekkâr. 12 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts. İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec. Sıfatü’s-safve: Resulullah (sav)’ın Ashabının ve Belde Belde Allah Dostlarının Hayatı ve Faziletleri. çev. Abdülvehhab Öztürk. İstanbul: Kahraman Yayınları, 2006.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn el-Bağdâdî. el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem. thk. Muhammed Abdülkadir, Ahmed Ata vd. 14 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’lİlmiyye, 1412/1992.
• İbnü’l-Esîr, Esîrüddîn Muhammed. el-Muhtâr fî menâkıbi’l-ahyâr. thk. Me'mûn es-Sâgırcî - Adnân Abd Rabbih vd. 6 Cilt. el-Ayn: Merkezu Zâyed li’t-Türas ve’t-Tarih, 1423/2003.
• İbnü’l-Gazzî, Ebü’l-Meâlî Şemseddîn. Dîvânü’l-İslâm. thk. Hasan Seyyid Kesrevî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1410/1990.
• İbnü’l-İmâd, Ebü’l-Felâh Abdülhay. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. thk. Abdülkadir Arnâût - Mahmûd Arnâût.10 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1406/1986.
• İmâdî, Abdurrahmân b. Muhammed. er-Ravzâtü’r-reyya fî men dufine bi-Dâreyya. thk. Abduh Ali el-Kûşek. Dımaşk: Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, 1408/1988.
• İsbehânî, Ebû Nuaym. Allah Dostlarının Dünyası: Hilyetu’l-Evliyâ. çev. Komisyon. 12 Cilt. İstanbul: Ocak Yayıncılık, 1436/2015.
• İsfahânî, Ebû Nuaym. Hilyetü’l-evliyâʾ ve tabakâtü’l-asfiyâ. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1416/1996.
• Kâ‘bî, Ebû Abdullah İbn Hamîs. Menâkıbü’l-ebrâr fi mehâsini’l-ahyâr. 2 Cilt. el-Ayn: Merkezu Zâyed li’t-Türas ve’t-Tarih, 1426.
• Kara, Mustafa. “Dârânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/485. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Karamustafa, Ahmet T. Tasavvufun Oluşumu. çev. Nagihan Doğan. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2017.
• Kelâbâzî, Ebû Bekir. Doğuş Devrinde Tasavvuf: Ta’arruf. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2016.
• Ketenci, Feyza. Erken Oryantalist Araştırmalarda Tasavvufun Menşei Problemi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Konur, Himmet. “Sülemî’nin Mihanu’s-sûfiyyesi: İnceleme ve Tercüme”. Akademik İslam Araştırmaları Dergisi, 8 (2020), 47-62.
• Kuşeyrî, Abdulkerîm. er-Risâletü’l-Kuşeyriyye. thk. Enes Muhammed Adnan eş-Şerfâvî. Cidde: Dâru’l-Minhâc, 1441/2020.
• Kütübî, Ebû Abdillâh Salâhuddîn. Fevâtü’l-vefeyât ve’z-zeyl ʿaleyhâ. thk. İhsân Abbâs. 5 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1392/1973.
• Massignon, Louis. Essays on the Origins of the Technical Language of Islamic Mysticism. çev. Benjamin Clark. Notre Dame: University of Notre Dame, 1997.
• Mekkî, Ebû Tâlib. Kûtü’l-kulûb: Kalplerin Azığı. çev. Muharrem Tan. 4 cilt. İstanbul: İz Yayıncılık, 2018.
• Merx, Adalbert. Idee und Grundlinien einer allgemeinen Geschichte der Mystik. Heidelberg: Universitäts-Buchdruckerei von J. Hörning, 1893.
• Mizzî, Ebü’l-Haccâc Cemâlüddîn. Tehzîbü’l-kemâl fî esmâʾi’r-ricâl. thk. Beşşâr Avvâd Ma'rûf. 35 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1412/1992.
• Neşşâr, Ali Sâmi. Neş’etü’l-fikri’l-felsefi fi’l-İslâm. 3 Cilt. Kahire: Dâru’l-Maârif, 7. Basım, 1977.
• Nicholson, Reynold A. “Historical Enquiry Concerning the Origin and Development of Sufism”. Journal of the Royal Asiatic Society, 203-348.
• Ömerî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn. Mesâlikü’l-ebsâr fî memâliki’l-emsâr. thk. Bessâm Muhammed Bârûd. 9 Cilt. Abu Dabi: el-Mecmaü’s-Sekâfî, 1421/2001.
• Râzî, İbn Ebû Hâtim er-. el-Cerh ve’t-taʿdîl. thk. Abdurrahman b. Yahyâ el-Muallimî el-Yemânî. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ümem, 1372/1953.
• Safedî, Ebü’s-Safâ Salâhuddîn. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Eymen Fuâd Seyyid. 30 Cilt. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 2. Basım, 1408/1988.
• Sülemî, Ebû Abdurrahman. İlk Zâhid ve Sûfîler: Tabakâtu’s-sûfiyye. çev. Abdurrezzak Tek. Bursa: Emin Yayınları, 2018.
• Sülemî, Ebû Abdurrahman. Kendini İbadete Adayan Sûfî Kadınlar. çev. Ali Akay. İstanbul: İlk Harf Yayınları, 2012.
• Şeybî, Kamil Mustafa. es-Sıla beyne’t-tasavvuf ve’t-teşeyyu‘. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Endelüs, 3. Basım, 1402/1982.
• Uyar, Mehmet. Sülemî’nin Tabakāt’ında Sûfî Çevreler. Ankara: Fecr Yayınları, 2023.
• Yılmaz, Hasan Kamil. “Cûiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/83. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Zaleski, John. Christianity, Islam, and the Religious Culture of Late Antiquity: A Study of Asceticism in Iraq and Northern Mesopotamia. Cambridge: Harvard University, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2019.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn. el-İʿlâm bi-vefeyâti’l-aʿlâm. thk. Riyâd Abdülhamid Murad - Abdülcebbar Zekkâr. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Muâsır, 1411/1991.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. thk. Şuayb el-Arnaut. 23 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1405/1985.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-aʿlâm. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. 17 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1423/2003.
• Ziriklî, Hayreddin. el-A’lâm. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 6. Basım, 1412/1992.