Arşiv Belgeleri Işığında Kâzerûniyye’nin Anadolu’daki Varlığı

Yıl 2024, Sayı: 53, 1 - 33, 30.06.2024

Sevâl Günbal Bozkurt

Öz

Kâzerûniyye, X. yüzyılda arif ve muhaddis Şeyh Ebû İshak Kâzerûnî (352-426 h./963-1035 m.) tarafından İran’ın Fars eyaletindeki Şiraz şehrinin bir kasabası olan Kâzerûn’da kurulmuştur. Kâzerûniyye’nin ünü, şeyhinin sağlığında Anadolu, Çin ve Hindistan’a kadar yayılmış olup, bu tarikat kendine ciddi bir genişleme alanı bulmuştur. Gaza anlayışı ile hareket eden Ebû İshak’ın kurmuş olduğu tarikatın ortaya çıktığı ülke dışında başka coğrafyalarda da neşvünema bulacak kadar yayılmacı bir siyaset izlemesi onun gerek Anadolu’da gerekse başka İslâm ülkelerinde etkili olmasına sebep olmuştur. Nitekim Anadolu sahasında da Kâzerûniyye tarikatı adına kurulan zaviye ve tekkelerin olduğu bilinmektedir. Kâzerûnîlik araştırmalarında çoğunlukla benzer eserler kaynak gösterilerek belli başlı şehirlerdeki zaviyelerin isimleri zikredilmiştir. Ancak arşiv belgeleri incelendiğinde Kâzerûniyye’nin Anadolu sahasında zikredilenden daha geniş bir yayılma alanı bulduğu görülmüştür. Ankara’da bulunan Kâzerûnî zaviyesi buna bir örnektir. Tasavvuf ve tarikatların Anadolu’daki yayılışına dair incelemelerde buradaki zaviyeye değinilmemesi dikkat çekmektedir. Bu çalışma ile Anadolu’nun diğer şehirlerinde de benzer bir durum söz konusu olabilir mi sorusundan yola çıkılarak arşiv belgeleri incelenmiş ve bu kurumlarla ilgili belgelerin tarihleri göz önünde bulundurularak tarikatın Anadolu’da etkin olduğu yıllara yönelik bir araştırma yapılmıştır. Bu çalışmada yer verilen bazı belgelerden istifade ile tarikatın nasıl bir yayılma izlediğine değinilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kâzerûnîyye, Ebû İshak Kâzerûnî, Anadolu, Arşiv, Zaviye

The Presence Of Kāzarūnīyya In Anatolia According To Archival Documents

Öz

In the 10th century, the renown of the Kāzarūn-based Kāzarūnīyya sufi order was established by the sage and muhaddith Sheikh Abū Ishāq al-Kāzarūnī (963-1035 C.E.) in the town of Kāzarūn, a suburb of Shiraz in Iran's Fars province, had expanded during the sheikh's lifetime to encompass Anatolia, China, and India, thereby finding substantial ground for expansion. The sufi order, founded by Abu Ishaq, who acted with the understanding of gaza, followed an expansionist policy that spread in other geographies outside the country where it emerged, causing it to be influential both in Anatolia and other Islamic countries and to gather many supporters. As a matter of fact, it is known that there are lodges and dervish lodges established in the name of the Kāzarūnīyya sufi order in Anatolia. However, when the archive documents were examined, it was seen that Kāzarūnīyya had a very wide spread area in Anatolia. Kāzarūnī lodge in Ankara is an example of this. It is noteworthy that the lodge here is not mentioned in sufi studies. In this study, archival documents are examined based on the question of whether a similar situation could be in other cities of Anatolia, and research is conducted on the years when the sufi order was active, taking into account the dates of the documents related to these institutions. In this study, it is mentioned how the sufi order spread, using some of the documents included.

Anahtar Kelimeler

Kāzarūnīyya, Abū Ishāq al-Kāzarūnī, Anatolia, Archive, Lodge.

الوجود الکازرونیة فی الآناضول فی ضوء الوثائق الآرشیفیة

Öz

تأسست الکازروینة فی القرن العاشر علی ید الشیخ ابي اسحاق الکازرونی (352-426 ه) فی کازرون بلدة شیراز فی مقاطعة فارس فی ایران. و امتدت شهرة طريقة الکازرونیة الی الآناضول والصین والهند فی عهد شیخها، ووجدت هذه الطريقة لنفسها مساحة جدیة التوسع. الطريقة التی أسسها ابو اسحاق الکازرونی، والذی عمل بفهم غزة، اتبعت سیایسة توسعیة انتشرت فی مناطق جغرافیة أخری خارج البلاد التی ظهرت فیها، مما جعلها مؤثرة فی الأناضول و غیر ها من البلدان الإسلامیة، و جمعت الکثیر من المؤیدین. و من المعروف أن هناك محافل و محافل الدراویش أقیمت باسم طائفة الکازرونیة فی الأناضول. وقد ورد ذکر وجود المحافل والمحافل التی أقیمت باسم الکازرونیة فی أناضول فی العدید من الدراسات. فی هذه الدراسات، یتم الاستشهاد فی الغالب بأسماء النزل فی المدن الکبری، مع الإشارة الی أعمل مماثلة. ومع ذلك، عندما تم فحص الوثائق الأرشفیة، تبین أن الکازرونیة کانت لها مساحة انتشار أوسع فی الأناضول مما ذکر. و یعتبر نزل الکازورنی فی أنقره مثالا علی ذلك. ویذکر أن المحافل هنا لم تذکر فی الدراسات الصوفیة. فی هذه الدراسة، تم فحص الوثائق الأرشیفیة بناء علی سوال ما إذا کان یمکن أن یحدث وضع مماثل فی مدن أخری فی الأناضول، و تم إجراء بحث حول السنوات التی کانت فیها الطريقة نشيطا فی الناضول، معا الأخذ فی الاعتبار تواریخ الوثائق التی تتضمنها هذه الدراسة، یتم ذکر کیفیة انتشار الطريقة.

Anahtar Kelimeler

کازرونیة, ابو اسحاق الکازرونی, الأناضول, الأرشفیة, زاویة

Kaynakça

• Adiloğlu, Aziz. XV- VI. Yüzyıllarda Şile Kazası, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2021.
• Algar, Hamid. “Kâzerûniyye” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 25, (Ankara: TDV Yayınları, 2002), 146-148.
• Arberry, A. J. “The Biography of Shaikh Abu Ishak al-Kazaruni”, Oriens, c. III, Leiden (1950), 163-182.
• Barkan, Ömer Lütfi. İstilâ Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri (Nüfus ve İskân Meselelerine Dair Toplu Çalışmalar), hz. Yahya Kemal Taştan, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2021.
• Bayram, Fatih. “Kâzerûnî İdealinden Osmanlı Pratiğine: Şeyh Ebû İbrahim b. Şehriyar ve Sultan Bayezid Han b. Murad Han”, XVII. Türk Tarih Kongresi içinde, c.IV, III. Kısım, 915-923. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2018.
• Bayram, Fatih. Menâkıb-ı Ebû İshak Kâzerûnî adlı kitabına önsöz, 26. Ankara: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2016.
• Çağman, Filiz. Tanındı, Zeren. “Manuscript Production at the Kazaruni Orders in Safavid Shiraz”, ed. Sheila R. Candy, Safavid Art& Architecture içinde, London: British Museum Press, 2002.
• Erzi, H. Adnan. “Bursa’da İshakî Dervişlerine Mahsus Zaviyenin Vakfiyesi”, Vakıflar Dergisi, 1942, sayı: 2, s. 423-429.
• Graham, Terry. “Abu Ishaq Kaziruni: Founder of Sufism’s First Order”, Sufi, m: 55, 2002. 24-28.
• Gölpınarlı, Abdülbâki. Mevlânâ’dan Sonra Mevlevîlik, İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 1953.
• Günbal Bozkurt, S. “Firdevsü’l-Mürşidiyye’nin Tasavvuf Literatürü Açısından Önemi.” İran Çalışmaları Dergisi, 6/2, (2022), 379-400.
• İbn Battûta. İbn Battûta Seyahatnâmesi I, çev. A.Sait Aykut, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2000.
• İrfani Vahid, Fatma-Vasık Abbasi, Abdullah-Emir Meşhedi, Muhammed. “Mürşidiyye ve Bâztâb-ı Ân der Şibh-i Karre”, Mutâlaât-ı Şibh-i Karre, / 23, (1394), 77-96.
• Kaya, Mustafa. 438 Numaralı Muhasebe-i Vilâyet-i Anadolu Defterindeki (937-1530) Ankara Livâsı Bölümünün Transkripsiyon ve Değerlendirmesi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yeniçağ Tarihi Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2000.
• Kılıç, Orhan. XVI. Yüzyılda Adilcevaz ve Ahlat (1534-1605), Ankara: Tamga Yayıncılık, 1999.
• Köprülü, M. Fuad. “Abu İshak Kazruni ve Anadolu’da İshakî Dervişleri”, Çeviren Cemal Köprülü. TDK-Belleten, (1969): 225-236.
• Mahmud b. Osman. Miftâhü’l-Hidâye ve Misbâhü’l-‘İnâye (Sîretnâme-i Şeyh Emînüddin Muhammed Belyânî), nşr. İmâdüddin Şeyhü’l-Hükemâyî, Tahran: İntişârât-i Rûzne, 1376 hş.
• Mahmud b. Osman. Firdesü’l-Mürşidiyye fî Esrari’s-Samediyye (Sîretnâme-i Şeyh Ebû İshak Kâzerûnî) nşr. Îrec Afşar, Tahran: Kitabhâne-i Dâniş, 1333 hş.
• Telci, Cahit. “Manisa Mevlevîhânesi Mevlevîhâne Olarak mı Yapıldı? Kitabesi Üzerinden Yeniden Düşünmek”, Mevlânâ Düşüncesi Araştırmaları Derneği Sufi Araştırmaları, 8/15 (2017), 1-22.
• Yinanç, Refet-Elibüyük, Mesut. Kayseri İli Tahrir Defterleri (Hicrî 992, 971, 983 / Milâdî 1584, 1563, 1575), (Kayseri B.B. Kültür Yayınlar, 2009), I: 69-70.
• Zerkûb-i Şîrâzî. Şîraznâme, nşr. M. Cevad Ceddî-İhsanullah Şükrullahî, Tahran: Metn, 1389 hş.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA),
• AE.SAMD.I.1.94.1.
• C.EV.485.24504.1
• Mühimme Defteri, A.DVNSMHM.d.95.47.
• AE.SMTS.II.26.2589.1.
• AE.SAMD.III 70-7017.
• C.EV.557.28131.1.
• C.EV.557.28131.1.