Güney Batı Sibirya Türkleri Materyallerine Göre Epik Metinlerde ve Kültürde Antroponim Modeller (Antroponomical Models in Epic Texts and Culture with Regard to the Materials of Southwest Siberian Turks)

Yıl 2015, Sayı: 40, 81 - 99, 15.12.2015

Dmitriy A. Funk (çevrien: Atilla Bağcı)

Öz

İlk defa karşılaştığımız birini tanımak ve tanımlamak için önce ismini sorarız.

İnsan ismi ile tanınır, topluma kendisini kabul ettirir ve bir değer kazanır. İnsan ismi

sayesinde kendisini ve çevresini tanımlar, onu anlamlandırır. Bu makale, bazı Türk

şubelerine ait isimler üzerine yapılmış bir araştırmadır. Türk dilli halklarda isimlerin

teşekkül etmesi ve işlenmesi ikiye ayrılır: gerçek/günlük ve epik isimler. Şor Türklerinin

epik metinleri bu bakımdan henüz incelenmemiştir. Burada iki temel kaynak

analiz edilmiştir: büyük aile ve ev sahiplerinin yazıldığı kayıt defterleri ve yazarın

saha çalışması verileri. Şor, Teleüt ve Çelkanların isimleri incelenmiştir. İsimleri etimolojik

açıdan analiz etmek, onları birkaç gruba ayırma imkânı vermiştir. Türk dilli

halklar yan yana yaşadıkları Rusların bazı isimlerini almışlar, onları kendi dillerine

uyarlamışlardır. Türk halklarında gerçek isimler tanıtıcı olması için baba adı ve sülale

adı kullanılır. Epik metinlerde kahramanların adları epitetlerle kullanılır. Burada

verilen isim listesi elbette tam değildir, ama bu liste yapılacak yeni araştırmalarla

genişleyecektir.

To know about a person we meet for the first time we ask for his/her name. A

person is known by his/her name and recognized by the society and appreciated. By

his/her name a person defines his surrounding and himself and gives a meaning. This

article is on research on the names of some Turkish communities. In the communites speaking Turkish the names are formed in two ways: the reel (persons) names and the

epic names. The epic text of Shor Turkish hasn’t been studied in this way. Two basic

(main) resources have been analyzed; the registry notebook of the house owners, the

big families and the writer’s field analysis datas. Shor, Teleut and Chelkan names

have been investigated. Analyzing the names etymologically has given us the opportunity

to divide them into a few groups. Turkish speaking people took the name of the

Russians when they lived together and adapted them into their language. Turkish

people usually use father’s name and family name to be recognized. In epic texts the

names of the heros are used with epitets. The list of names given here is certainly not

complete, but this list will expand with future studies.

Anahtar Kelimeler

İsim, epik adlar, Türk, Şor, Teleüt, Çelkan, epitet; Name, epic names, Turkish, Shor, Teleut, Chelkan

Kaynakça

• TEREŞENKO, N. M. (1966) Sobstvennıye İmena Ludey u Nentsev // Voprosı Finno- Ugorskogo yazıkoznaniya, vıp. 3, Moskova.
• Теleut-Orus Sozlik. Теleutsko-Russkiy Slovar (1995) / Sost. L. T. Rumina-Sırkaşeva i N. A. Kuçigaşşeva. Kemerovo.
• Şortsı (1998) Katalog Etnografiçeskih Kolleksii Muzeyev Rossii, Ç 5, Duhovnaya kultura, Kemerovo, 1998.
• Şorskiye Geroiçeskiye Skazaniya (1998) Moskova, Novosibirsk.
• Şorskiy Folklor (1940) Zapisi, Perevod, Vstupitelnaya Statya i Primeçaniya N. P. Dırenkovoy, Moskova, Leningrad, İzd-vo АN SSSR.
• SUBRAKOVA, O. V. (1978), Yazık Hakaskovo Geroiçeskovo Eposa, Avtoref. diss. kand. filol. nauk. Alma-Ata.
• SUBRAKOVA, O. V. (1977) “Sobstvennıye İmena Personajey v Hakaskom Geroiçeskom Epose” // Voprosı Hakaskoy filologii, Аbakan, s. 117-123.
• STEBLEVA, İ. V. (1965) Poeziya Turkov VI-VIII vekov, Moskova.
• SOKOLOVA, S. P. (1970) “О proishojdenii Obsko-Ugorskih İmen i Familiy” // Liçnıy imena v proşlom, nastoyaşem i buduşem, Moskova, s. 268-278.
• SANJEYEVA, L. Ts. (2000), Оnomastika eposa “Geser”, Dis.… kand. filol. nauk. Ulan- Ude.
• RADLOFF, Wilhelm Von (1866), “Obraztzı Narodnoy Literaturı Türkskih Plemön...”, Ç. 1: Pod-nareçiya Altaya: Altaysev, Teleutov, Çernovih i Lebedinskih Tatar, Şortsev i Sayantsev, Spb.
• POTAPOV, Leonid Pavloviç (1949) “Оpıt Datirovki Şorskogo Predaniya o Proishojdenii Zemledeliya” // İzv. Vsesoyuz.Geograf, ob-va. Moskova, Leningrad, t. 1. vıp. 2, s. 411-414.
• POTANİN, Grigoriy Nikolayeviç (1883) Oçerki Severo-Zapadnoy Mongolii, Vıp. 4, Spb.
• Оyrotsko-Russkiy Slovar (1947) // Sost. N. A. Baskakov & Т. М. Тоşakova, Moskova.
• MALİNOVSKAYA, S. M. (1996), “Drevneselkupskaya Antroponimiya” // İmya i Etnos, Moskova, s. 99-103.
• KURPEŞKO ТANNAGAŞEVA, N. N. & F. Ya. АPONKİN (1993), Şorsko-Russkiy i Russko-Şorskiy Slovar, Kemerovo.
• KURPEŞKO, N. N. (1990), “Şorskiye İmena” // Literaturnnıy Kuzbass, No:4, s. 32-34.
• Kazır Тоо (Şorskoye Geroiçeskoye Skazaniye), Skazitel: Таnnаgаşev Vladimir Yegoroviç. Zapis i Perevod Teksta: ARBAÇAKOVA Lubov Nikitovna // Shorica (http://shoriya. ngpi.rdtc.ru).
• GATO – Gasudarstvennnıy Arhiv Tomskoy Oblasti, F 234, Оp. 1, No. 135, L 387-397.
• FUNK, Dmitriy A. (2003), “Мaloçno-Belıye Koni v Geroiçeskom Epose Tayöjnıh Ahotnikov, Rıbalavov i Sobirateley” // Etnografiççeskoye Obozreniye, No. 3, s. 53-60.
• FUNK, Dmitriy A. (2000b), “Otrıvok is Şorskogo Epiçeskogo Skazaniya <Altın Ogus >” // İtogi Polevıh İssledovaniya, Moskova, s. 222-238.
• FUNK, Dmitriy A. (2000a), “Тraditysionnaya Antroponimiçeskaya Model Çelkantsev” // Çelkantsı v İssleodvaniyah i Materialah ХХ veka, Moskova, s. 137-146.
• FUNK, Dmitriy A. (1999) “İz İstorii İzuçeniya Şorskogo Eposa” (zapisi i publikatsii N. P. Dırenkovoy 1925-1940.) // Narodı Rossiyskogo Severa i Sibiri, Sibirskiy etnografiçeskiy sbornik, 9. Moskova, s. 120-128.
• FUNK, Dmitriy A. (1997) “Тransformatsiya Etniçeskih İdentifikatsiy Turkov (aborigenov) Yuga Zapadnoy Sibiri” // İdentiçnost i Konflikt v Postsovetskih Gasudarstvah, Moskova, s. 400-417.
• FUNK, Dmitriy A. (1996) “İz Materilaov Etnografiçeskoy Poezdki k Çelkantsam v Avguste 1990 g.” // Problemı etniçeskoy istorii i kulturı Turko-Mongolskih narodov Yujnoy Sibiri i sopredelnıh territoriy, Vıp. 2, Moskova, s. 242-265.
• FUNK, Dmitriy A. (1993), “Baçatskiye Teleutı v XVIII – Pervoy Çetverti XX veka”, İstoriko- Etnografiçeskoye İssledovaniye, Moskova.
• FUNK, Dmitriy A. & İ. İ. FUNK (1992), “K Vaprosu o Protsessah Transformatsii Rodovoy Strukturı u Çelkantsev” // Etniçeskaya istoriya i kultura narodov Sovetskoy stranı: Vsesoyuznaya nauçnaya konferentsiya molodıh uçönıh, Оmsk, s. 30-33.
• FUNK, Dmitriy A. & İ. İ. FUNK (1990), “A Strukture Seoka/Roda/ u Çelkantsev” // Vsesoyuznaya Nauçnaya Sessiya po İtogam Polevıh Etnografiçeskih i Antropologiçeskih İssleddovaniy, Alma-Ata, s. 77-79.
• FUNK, Dmitriy A. (1990), “Materialı k Svodu Antroponimov Baçatskih Teleutov” // Vsesoyuznaya Nauçnaya Sessiya po İtogom Polevıh Etnografiçeksih i Antropologiçeskih İssledovaniy, Аlma-Ata, s. 38-39.
• FİLİPPOVA, N. İ. (1974), “Sobstvennıye İmena Personajey Yakutskogo Olongo i Buryatskovo Uligera” // Voprosı Yazıka İ Literaturı Narodov Sibiri, Novosibirsk, s. 151-155.
• DIRENKOVA, Nadejda Petrovna (1999) “Şorskaya Geroiçeskaya Skazka “Katkan-Çula, İmeyuşiy Starşuyu Sestru Altın-Kook” / Podgotovka k publikatsiii D. A .Funka. // Narodı Rossiyskogo Severa i Sibiri. Sibirskiy Etnograf, sb. No. 9., Moskova, s. 129-140.
• BUTANAYEV, V. Y. (1994) Hооrаy Attаrı / Liçnıye İmena Hakasov, Hakasya, Abakan. S 108.
• BORONOV, A. A. (1988) “Аntroponimı v Kirgizskom Epose <Маnаs >”, Аvto-ref. dis. kand. filol. nauk. Аlma-Аtа. S 19.
• BASKİ, I. (1986) A Preliminary Index to Rásonyi’s Onomasticon Turcicum, Bp., s. 159.
• BABUŞKİN, G. F. (1940) Şor Nıbaktarı, Novosibirsk, 1940.
• Аy-Тоlay (1948) Geroiçeskiye Poemı i Skazki Gornoy Şorii, Novosibirsk.
• АBDURAHMANOV, D. & H. BEKTEMİROV (1967) “Onomastika Uzbekskih Dastanov” // Uzbekskoye Narodnoye Tvorçestvo, Taşkent, s. 177-197.