Yeni Uygur Türkçesindeki +lAr Ekine Bir Bakış

Yıl 2017, Sayı: 44, 173 - 186, 15.12.2017

Neşe Harbalioğlu

Öz

Türk dilinde çokluk kategorisi sözcükler, ekler ya da sözcük grupları ile sağlanmaktadır.
+lAr eki, Yeni Uygur Türkçesinde çokluk anlamını karşılamak için kullanılan
tek biçim birimi değildir, işteşlik eki de çokluk işlevi ile kullanılabilir. +lAr eki,
sadece çokluk anlamını değil topluluk, grup, mensubiyet, saygı, kuvvetlendirme, o ve
onun yanındakiler ya da onun ile bağı olan kişiler gibi pek çok anlamı da karşılamaktadır.
Ekin sıralamadaki yeri, ifade ettiği anlama göre değişebilir. Ek çoğu zaman
isim ile iyelik eki arasında, daha seyrek olarak iyelik ekinden sonra kullanılır. Yeni
Uygur Türkçesinde bu ek +lar, +ler görünümündedir ancak bu ekten sonra başka bir
ek gelip +lar/+ler eki açık orta hece konumuna geçerse +lir şekline dönüşür. +lAr eki
kimi durumlarda büyük ünlü uyumu dışında kalmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Yeni Uygur Türkçesi, +lAr eki, çokluk

An Approach to +lAr Suffix in New Uighur Turkish

Öz

Multiplicity category in Turkish language is provided by words, suffixes or word
groups. +lAr suffix is not the only morpheme used to fulfill the meaning of multiplicity
in New Uighur Turkish, reciprocal suffix can be used with multiplicity function too.
+lAr suffix is not used just for multiplicity, it also related meanings community, group,
affiliation, respect, strengthening, he and someone with him, he and his parents. The
location of the suffix in a word can be change according to the meaning it expresses.
The suffix is often used between the noun suffix and possessive suffix, as less it is used
after possessive suffix. In New Uighur Turkish this suffix generally is in the form +lar,
+ler but in some uses it changes to +lir. +lAr suffix does not fit the Turkish vowel
harmony in some cases.

Anahtar Kelimeler

New Uighur Turkish, +lAr suffix, multiplicity

Kaynakça

• ABDULLA, Arislan vd. (2004), Aliy Pédagogika Mexsus Kursliriniñ Başlanğuç Mektep Maaripi Dersliki Hazirqi Zaman Uyğur Tili, Ürümçi, Şincan Maarip Neşriyatı.
• ALKAYA, Ercan (2010), “Türkiye Türkçesinde ve Türk Lehçelerinde İyelik Ekinden Sonra Kullanılan +lAr Çokluk Eki Üzerine”, Müjgân Cunbur Armağanı, Haz.: Prof. Dr. Tuncer GÜLENSOY, Ankara, TKAE Yayınları, s. 31-37.
• ATA, Aysu (2009), “Türk Dillerinde +lA Çokluk Eki”, International Journal o f Central Asian Studies, S 13, s. 89-99.
• BAKİ, Abdukerim (1983), Hazirqi Zaman Uyğur Tili, Pekin, Milletler Neşriyatı.
• BÖREYAR, Muhemmet Abliz (2004), Toluq Ottura Mektep Oquğuçiliri Üçün Uyğur Tili Bilimliri ve Meşiqliri, Kaşgar, Kaşgar Uygur Neşriyatı.
• BURAN,Ahmet (1996), “Türkçede Kelimelerin Ekleşmesi ve Eklerin Kökeni”, 3. Uluslararası Türk Dil Kurultayı, Ankara, TDK Yayınları, s. 207-214.
• EHMET, Turdi (1981), Uyğur Tili, Ürümçi, Şincan Maarip Enstitüsü.
• EKER, Süer (2015), Çağdaş Türk Dili, Ankara, Grafiker Yayınları.
• EMRE, Ahmet Cevat (1941), “Türkçede Çoğul (*) Belgisi -ler’in Etimolojisi Üzerine Bir Araştırma”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1940, s. 37-44.
• EMRE, Ahmet Cevat (1943), Türkçede İsim Temelleri Mukayeseli Türk Gramerine Hazırlık İrdemleri, İstanbul, Bürhaneddin Basımevi.
• ERASLAN, Kemal (1970), “Doğu Türkçesinde Ek Uyumsuzluğuna Dair”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C XVIII, s. 113-124.
• ERASLAN, Kemal (2012), Eski Uygur Türkçesi Grameri, Ankara, TDK Yayınları.
• ERDAL, Marcel (2004), A Grammar of Old Turkic, Leiden-Boston.
• ERGİN, Muharrem (2000), Türk Dil Bilgisi, İstanbul, Bayrak Yayınları.
• GABAİN, A. Von (1995), Eski Türkçenin Grameri, Çev.: Mehmet AKALIN, Ankara, TDK Yayınları.
• GRÖNBECH, K. (1995), Türkçenin Yapısı, Çev.: Mehmet AKALIN, Ankara, TDK Yayınları.
• GÜLSEVİN, Gürer (2004), “Türkçede ‘Sıra Dışı Ekler’ ve Eklerin Tasnif-Tanımlanma Sorunu Üzerine”, V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri I, Ankara, TDK Yayınları, s. 1267-1284.
• İLHAN, Nadir (2009), Türk Dilinde Çokluk, Elazığ, Manas Yayınları.
• İMİN, Ehmet (2003), Hazirqi Zaman Uyğur Tili, Ürümçi, Şincan Halk Neşriyatı.
• JOHANSON, Lars (2007), Türkçe Dil ilişkilerinde Yapısal Etkenler, Çev.: Nurettin DEMİR, Ankara, TDK Yayınları.
• KAYDAROV, A. T. vd. (1966), Hazirqi Zaman Uyğur Tili II Morfologiya ve Sintaksis, Almatı, Qazaq SSR Penler Akademisi Uygurşinaslık Bölümü.
• KÖSEARİF, Fuat (1948), “Çoğul Takımızın Çıkanağı (=Menşei) Nedir?”, TDAY Belleten 1947, 3 (10-11), s. 13-15.
• KUZNETSOV, Petro İ. (1997), “Türkiye Türkçesinin Morfoetimolojisine Dair”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, s. 193-262.
• MUSA, Enseridin (1985), Hazirqi Zaman Uyğur Tili, Ürümçi, Şincan Maarip Neşriyatı. Nesrulla (1981), Hazirqi Zaman Uyğur Tili, Ürümçi, Şincan Halk Neşriyatı.
• POPPE, Nicholas (1952), “Plural Suffixes in the Altaic Languages”, UAJ, 24, s. 65-83.
• POPPE, Nicholas (2008), “Altay Dillerinde Çokluk Ekleri”, Çev.: Caner KERİMOĞLU, Dil Araştırmaları Dergisi, 2, s. 93-110.
• SEPER, Sulayman ve Nesirulla YOLBOLDİ (2002), Hazirqi Zaman Uyğur Tili (Tüzitilgen Nusqisi), Ürümçi, Şincan Halk Neşriyatı.
• ŞİLYANG, Çen vd. (1996), Hazirqi Zaman Uyğur Tili Grammatikisi, Ürümçi, Şincan Halk Neşriyatı.
• TEHUR, Arislan Abdulla vd. (2010), Hazirqi Zaman Uyğur Tili 1-3, Ürümçi, Şincan Halk Neşriyatı.
• TEKİN, Talat (2003), “Remarks on a Study in Altaic Comparative Morphology”, Talat Tekin Makaleler 1 Altayistik, Haz.: Emine YILMAZ, Nurettin DEMİR, Ankara, Grafiker Yayınları, s. 183-195.
• TÖMÜR, Hemit (1993), Hazirqi Zaman Uyğur Tili Grammatikisi (Morfologiye), Pekin, Milletler Neşriyatı.
• YAVUZARSLAN, Paşa (2011), “Türk Dilinde Kişi Eklerinin Tarihsel Gelişimi ve Değişimi”, 38. ICANAS (International Congress of Asian and North African Studies), C I, Ankara, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, s. 1953-1966.
• ZEYNALOV, Ferhat (1993), Türk Lehçelerinin Karşılaştırmalı Dil Bilgisi, İstanbul, Cem Yayınevi.