Some Problematic Words and Sentences in Terms of Meaning in

Yıl 2018, Sayı: 46, 9 - 25, 31.10.2018

âdem Aydemir

Öz

Semantics is an area of science that studies the meanings of a language using

the diachronic and synchronic methods. Semantic expansion, semantic restriction,

change into another meaning, improvement, embellishment, degradation of meanings

are only a few of the working fields of semantics. So, there are many semantic issues

which must be examined synchronically and diachronically in Turkish. Semantic

change, may be described as one word becoming to have an expression of a different

concept in time, or its making its meaning range narrower or wider. Research on

vocabulary, vocabulary building and vocabulary acquisition has an important place

in historical and contemporary linguistic studies on Turkish language.

“Divanü Lûgati’t-Türk” is one of the basic sources of Turkology and this book

has significant information on any issues related to the culture of Turkish. But, it is not

always easy to understand the meaning and function of some culture-related words in

“Divanü Lûgati’t-Türk”. Because, while translating the works about spoken language

written in the previous periods of time, we give meanings which best suits to our

understanding of the sentence. Therefore, discussions on some words giving meaning

“Divanü Lûgati’t-Türk” are still continuing.

In this article, some corrections and observations of some words and sentences

which were misread or misinterpreted in “Divanü Lûgati’t-Türk” were made. These

words are following: adhna, çakrat, kuşluk, tebiz, tofrak akın. These some words are

defined as hapax legomenon in vocabulary of “Divanü Lûgati’t-Türk”.

Anahtar Kelimeler

“Divanü Lûgati’t-Türk”, vocabulary, adhna, çakrat, kuşluk

DİVANU LÛGATİ’T-TÜRK’TE ANLAMI PROBLEMLİ BAZI CÜMLELER VE SÖZCÜKLER

Öz

Anlam bilimi, dili art zamanlı ve eş zamanlı yöntemleri kullanarak anlam yönünden

inceleyen bilim dalıdır. Anlam genişlemesi, anlam daralması, başka anlama

geçiş, anlam iyileşmesi, güzelleşmesi, kötüleşmesi bu bilim dalının çalışma alanlarından

yalnızca birkaçını oluşturmaktadır. Anlam bilimi ile ilgili hem eş zamanlı hem de

art zamanlı biçimde incelenmesi gereken birçok sorun bulunmaktadır. Anlam değişmesi,

bir sözcüğün zamanla farklı bir kavramı anlatır duruma gelmesi ya da önceki

anlam alanını daraltması veya genişletmesi olarak tanımlanabilir. Türkçenin gelişim

alanlarındaki dil incelemelerinde söz varlığı üzerinde yapılan çalışmalar önemli bir

yere sahiptir.

“Divanü Lûgati’t-Türk”, Türklük biliminin en temel kaynaklarından biridir ve

Türk kültürüyle ilgili birçok konuda önemli bilgiler içermektedir. Fakat “Divanü Lûgati’t-

Türk”teki bazı kültür sözcüklerinin hangi anlamda ve hangi işlevle kullanıldığını

anlamak her zaman kolay değildir. Çünkü konuşma dili hakkında yeteri kadar fikir

sahibi olmadığımız geçmiş dönemlerde yazılmış eserleri tercüme ederken kelimeleri,

cümle içerisinde bize en mantıklı gelen şekilleriyle anlamlandırırız. Bu bakımdan

“Divanü Lûgati’t-Türk”teki bazı kelimelerin anlamlandırılmasıyla ilgili tartışmalar

hâlâ devam etmektedir.

Bu makalede, “Divanü Lûgati’t-Türk”te yanlış okunmuş veya yanlış anlamlandırılmış

bazı cümleler ve sözcüklerle ilgili düzeltmeler ve bazı tespitler yapılmıştır. Bu

sözcükler şunlardır: adhna, çakrat, kuşluk, tebiz, tofrak akın. Bu sözcüklerden bazıları

“Divanü Lûgati’t-Türk”ün söz varlığında hapax legomenon olarak tanımlanan

sözcüklerdendir.

Anahtar Kelimeler

“Divanü Lûgati’t-Türk”, vocabulary, adhna, çakrat, kuşluk

Kaynakça

• AKÇATAŞ, Ahmet (2009), “Karahanlıca İlk Kuran Tercümesi Sözlüğünün Söz Denizinde Bir Gezi”, Turkish Studies, Cilt 4, Sayı: 4, s. 12-29.
• AŞÇI, Ufuk Deniz (2010), “Alıntı Seslerin Türkçedeki Durumuna Bir Örnek: Kuzeybatı Kıpçak Grubu Türk Lehçelerinde /f/ Sesi”, Ankara Üniversitesi Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Cilt 7, Sayı: 1, s. 269-294.
• ATA, Aysu (1997), Nâsırü’d-dîn bin Burhânü’d-dîn Rabgûzî, Kısasü’l-Enbiya (I Giriş- Metin-Tıpkıbasım), Dizin II, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• AYDEMİR, Âdem (2012a), “Kutadgu Bilig ve Divanü Lûgati’t-Türk’e Göre ‘Saç-Sakal’ Kültürü Üzerine”, Turkish Studies, Cilt 7, Sayı: 3, s. 329-350.
• AYDEMİR, Âdem (2012b), “Divanü Lûgati’t-Türk’e Göre XI. Asırda Türk Evi”, The Journal of Academic Social Science Studies, Cilt 5, Sayı: 1, s. 15-48.
• BAKIRCI, Fatih (2016), “Harezm Türkçesiyle Yazılmış Kısasu’l-Enbiya’da Koş Sözcüğü ve Anlam Alanı”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, Cilt 5, Sayı: 1, s. 42-55.
• BAYDEMİR, Hüseyin (2010), “Bâbürnâme’de Folklorik ve Etnografik Unsurlar”, Gazi Türkiyat Dergisi, Sayı: 7, s. 107-134.
• CAFEROĞLU, Ahmet (1993), Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, İstanbul: Enderun Kitabevi.
• CLAUSON, Sir Gerard (1972), An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth Century Turkish, Oxford: Oxford University Press.
• COŞAR, A. Mevhibe ve Bahadır GÜNEŞ (2011a), “Açıklamalı Bir Kaynakça Denemesi-I: Divânü Lugâti’t-Türk ve Kâşgarlı Mahmud Üzerine Yazılan Makaleler”, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Mecmuası, Cilt 21, s. 167-231.
• COŞAR, A. Mevhibe ve GÜNEŞ, Bahadır (2011b), “Açıklamalı Bir Kaynakça Denemesi- II: Divânü Lugâti’t-Türk ve Kâşgarlı Mahmud Üzerine Hazırlanan Bildiriler”, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Mecmuası, Cilt 21, s. 19-85.
• EĞİLMEZ, Savaş (2011), “Bâbürnâme’de Yer Alan Törenler”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı: 46, s. 237-254.
• EKER, Süer (2009), “Divanü Lugâti’t-Türk ve İran Dillerinden Kopyalar Üzerine I”, International Journal of Central Asian Studies, Cilt 13, s. 233-283.
• EREN, Hasan (1979a), “Türk Dilinin Etymologique Sözlüğüne Katkılar”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, s. 1-15.
• EREN, Hasan (1979b), “Türklerde Ekinciliğin Gelişmesine Katkılar”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, Cilt VIII, Sayı: 1, s. 1-28.
• EREN, Hasan (1999), Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara: Bizim Büro Yayınları.
• ERGİN, Muharrem (2008), Dede Korkut Kitabı I (Giriş-Metin-Faksimile), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• EYUBOĞLU, İsmet Zeki (2004), Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü, İstanbul: Sosyal Yayınlar.
• GÖMEÇ, Saadettin (2003), “Eski Türk İnancı Üzerine Bir Özet”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt 21, Sayı: 33, s. 75-104.
• GÜLENSOY, Tuncer (2007), Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• GÜLENSOY, Tuncer (2011), “Anlamları Kötü Türk Kişi Adları”, Dil Araştırmaları Dergisi, Sayı: 8, s. 23-29.
• GYDARCİ, G.A. ve diğerleri (1991), Gagauz Türkçesi Sözlüğü, (Rusçadan Aktaranlar: İsmail Kaynak-Mecit Doğru), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• İNAN, Abdülkadir (1998), Makaleler ve İncelemeler, Cilt I-II, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• JOHANSEN, Ulla (2013), “Alačyq”, (Çev. Alper Keleş), Gazi Türkiyat Dergisi, Sayı: 12, s. 195-207.
• KARATAYEV, Olcobay K. (2003), “Kırgızların-Oğuzların (Türkmenlerin) Tarihi ve Etnik Bağları”, (Çev. Mustafa Kalkan), Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 5, s. 199-207.
• KARAYEV, Ömürkul (2001), “Kırgızların Ortaya Çıkışı ‘Kırgız’ Terimi Hakkında”, (Çev. Mehmet Kıldıroğlu), Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 1, s. 201-217.
• KÂŞGARLI MAHMUD (2006), Divanü Lûgati’t-Türk, (Çev. Besim Atalay), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• BAYDEMİR, Hüseyin (2010), “Bâbürnâme’de Folklorik ve Etnografik Unsurlar”, Gazi Türkiyat Dergisi, Sayı: 7, s. 107-134.
• CAFEROĞLU, Ahmet (1993), Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, İstanbul: Enderun Kitabevi.
• CLAUSON, Sir Gerard (1972), An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth Century Turkish, Oxford: Oxford University Press.
• COŞAR, A. Mevhibe ve Bahadır GÜNEŞ (2011a), “Açıklamalı Bir Kaynakça Denemesi-I: Divânü Lugâti’t-Türk ve Kâşgarlı Mahmud Üzerine Yazılan Makaleler”, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Mecmuası, Cilt 21, s. 167-231.
• COŞAR, A. Mevhibe ve GÜNEŞ, Bahadır (2011b), “Açıklamalı Bir Kaynakça Denemesi- II: Divânü Lugâti’t-Türk ve Kâşgarlı Mahmud Üzerine Hazırlanan Bildiriler”, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Mecmuası, Cilt 21, s. 19-85.
• EĞİLMEZ, Savaş (2011), “Bâbürnâme’de Yer Alan Törenler”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı: 46, s. 237-254.
• EKER, Süer (2009), “Divanü Lugâti’t-Türk ve İran Dillerinden Kopyalar Üzerine I”, International Journal of Central Asian Studies, Cilt 13, s. 233-283.
• EREN, Hasan (1979a), “Türk Dilinin Etymologique Sözlüğüne Katkılar”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, s. 1-15.
• EREN, Hasan (1979b), “Türklerde Ekinciliğin Gelişmesine Katkılar”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, Cilt VIII, Sayı: 1, s. 1-28.
• EREN, Hasan (1999), Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara: Bizim Büro Yayınları.
• ERGİN, Muharrem (2008), Dede Korkut Kitabı I (Giriş-Metin-Faksimile), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• EYUBOĞLU, İsmet Zeki (2004), Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü, İstanbul: Sosyal Yayınlar.
• GÖMEÇ, Saadettin (2003), “Eski Türk İnancı Üzerine Bir Özet”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt 21, Sayı: 33, s. 75-104.
• GÜLENSOY, Tuncer (2007), Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• GÜLENSOY, Tuncer (2011), “Anlamları Kötü Türk Kişi Adları”, Dil Araştırmaları Dergisi, Sayı: 8, s. 23-29.
• GYDARCİ, G.A. ve diğerleri (1991), Gagauz Türkçesi Sözlüğü, (Rusçadan Aktaranlar: İsmail Kaynak-Mecit Doğru), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• İNAN, Abdülkadir (1998), Makaleler ve İncelemeler, Cilt I-II, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• JOHANSEN, Ulla (2013), “Alačyq”, (Çev. Alper Keleş), Gazi Türkiyat Dergisi, Sayı: 12, s. 195-207.
• KARATAYEV, Olcobay K. (2003), “Kırgızların-Oğuzların (Türkmenlerin) Tarihi ve Etnik Bağları”, (Çev. Mustafa Kalkan), Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 5, s. 199-207.
• KARAYEV, Ömürkul (2001), “Kırgızların Ortaya Çıkışı ‘Kırgız’ Terimi Hakkında”, (Çev. Mehmet Kıldıroğlu), Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 1, s. 201-217.
• KÂŞGARLI MAHMUD (2006), Divanü Lûgati’t-Türk, (Çev. Besim Atalay), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• YUDAHİN, K. K. (1998), Kırgız Sözlüğü, (Çev. A. Taymas), Cilt I-II, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• YUSUF HAS HACİB (2006), Kutadgu Bilig, (Haz. Reşid Rahmeti Arat), İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• ZAHİDOĞLU, Vahit (2001), “Kitab-ı Dede Korkut’taki Bazı Kelimeler Üzerine”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı: 16, s. 1-11.