MİTOLOJİLERDE VE TÜRK DESTANLARINDA KÖPÜK

Yıl 2018, Sayı: 46, 67 - 90, 31.10.2018

İbrahim Dilek

Öz

Makalede dünya mitolojileri ve Türk destanlarında bulunan köpüğün işlevleri tasnif

edilerek değerlendirilmiş, yapılan yorum ve değerlendirmeler metinlerden örneklerle

desteklenmiştir. Yaratılışın anlatıldığı ve İslami Türk mitolojisine dair unsurların

yer aldığı şiir örnekleri ve çeşitli Kur’an tefsirleriyle birlikte dinî içerikli olmakla

birlikte tefsir mahiyeti taşımayan bazı eserler de zaman zaman değerlendirmeye dâhil

edilmiştir. Bu değerlendirmelerde köpüğün Kur’an tefsirlerindeki yorumunun divan

ve halk şiirindeki kullanım şekilleriyle uyum içinde olduğu görülmüştür. Mitolojiler ve

destanlarda köpüğün işlevleri çok yönlüdür: “Tanrı-şeytan, doğum-ölüm, iyi-kötü…”

zıtlıkları köpüğün işlevlerinde mitin doğasına uygun şekilde bulunur. Köpüğün deniz,

göl, ırmak ya da pınarda bulunması işlevleri bakımından farklılık göstermez. İncelediğimiz

mitik metinlerde köpük, yaratılışın tanrısal ve şeytani yanlarında bulunduğu

gibi soyların ortaya çıkışının anlatıldığı köken mitlerinde de mevcuttur. Destan ve efsanelerde

ise yetenek ve olumlu özellikler kazandırma, sağaltma, diriltme ve besleyici

olma işlevlerinin yanı sıra benzetme unsuru olarak da sıkça kullanılır.

Anahtar Kelimeler

Türk, mit, destan, köpük, Tanrı, şeytan, döllenme, doğum, şifa, beslenme

Kaynakça

• Alekseyev, N. A., (2004), Yakutskie Mifı Saha Ös-Nomohtoro, Novosibirsk.
• Ali b. Ebî Talib (?), Nehcü’l-Belağa, Haz. Abdülbaki Gölpınarlı, Der Yay., İstanbul.
• ______(1990), Nehcu’l-Belağa, Tercüme, Beşir Işık vd., Ankara.
• Alice Marriot-Carol K. Rachlin, (1995), Kızılderili Mitolojisi, Ankara.
• Andrews, Tamra, (2000), A Dictionaray of Nature Myths, Oxford University Press.
• Arıkoğlu, Ekrem, (2007), Hakas Destanları 1, TDK Yay., Ankara.
• Ateş, Süleyman, (1974), İşârî Tefsir Okulu, Ankara Üniversitesi Yay., Ankara.
• Bediüzzaman Said Nursi, (2014), İşârâtü’l-İcâz, Diyanet İşleri Başkanlığı Yay., Ankara.
• Bilge, Evin, (2013), Kutsal Metinlerde Yaratılış, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C 15, S 1, s. 127-162.
• Boratav, Pertev Naili, (1984), Köroğlu Destanı, Adam Yay., İstanbul. Çelebioğlu, Âmil, (1996), Muhammediye II, İstanbul.
• Dalton, E, T., (1867), The Kols of Chota-Nagpore, Cilt VI, s. 36.
• Dıykanbayeva, Mayramgül, (2009), Kırgız Atalar Kültü ve Kırgız Atalar Kültünün Yaşayan Kültüre Etkileri. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara.
• Dilek, İbrahim, (2007), Altay Destanları III, TDK Yay., Ankara.
• Dündar, Hülya (2003), “Köpük”ün Metafor ve Metonimi Bağlamında Analizi, Yasakmeyve 1 (Şubat-Mart 2003), s. 88-93.
• Ekeyev, N. V., (2011), Problemı Etniçeskoy İstorii Altaytsev, Gorno-Altaysk.
• Ekici, Metin, (2004), Türk Dünyasında Köroğlu, Akçağ Yay., Ankara.
• Eliade, M.-Couliano, Joan P., (1997), Dinler Tarihi Sözlüğü, İnsan Yay., İstanbul.
• Erdoes Richard, Ortiz Alfonzo, (2006), Kızılderili Efsaneleri ve Masalları, (Çev. Kahraman Türel), İstanbul.
• Ergin, Muharrem, (1994), Dede Korkut Kitabı I, TDK Yay., Ankara.
• Ergun, Metin, (2006), Şor Kahramanlık Destanları, Akçağ Yay., Ankara.
• ______(1997), Altay Türkleri’nin Kahramanlık Destanı Alıp Manaş, Konya.
• ______(2000), Başkurt Halk Destanları, TÜRKSOY Yay., Ankara.
• Erzurumlu İbrahim Hakkı, (1980), Marifetname (Sadeleştiren: Faruk Meyan), İstanbul.
• Günay, Umay, (1993), Türkiye’de Âşık Tarzı Şiir Geleneği ve Rüya Motifi, Ankara.
• Frazer, James, G. (1992), Altın Dal II, Payel Yay., İstanbul.
• İbnü’l Arabi, Fûtûhat (thk). C I, 48-50 ss.den alıntılayan: Çakmaklıoğlu, Mustafa M., (2005), Muhyiddin İbnü’l Arabi’ye Göre Dil-Hakikat İlişkisi Marifetin İfadesi Sorunu, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara. s. 52-53.
• Kalafat, Yaşar, (1995), Doğu Anadolu’da Eski Türk İnançlarının İzleri, Ankara.
• Karabulut, Mustafa, (2015), “İmge ve Cumhuriyet Dönemi Türk Şiirinde Su İmgesi”, Journal of Turkish Language and Literature, Volume: 1, Issue: 2.
• Kartal, Ahmet, (2006), Basirî Divanı, Gazel nu: 50, Akçağ Yay., Ankara.
• Kaya Hasan-Çetin, Necat, (2015), “Kul Himmet’in Bir Mecmuada Yer Alan 50 Şiiri”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt: 8, Sayı: 37.
• Kılçarslan, Orhan (20016), Hayalî Bey Divanı Sözlüğü-Bağlamlı Dizin ve İşlevsel Sözlük, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara.
• Kılıç, Sadık, (1987), “Kâbe’deki Sembolizm Üzerine Bir Deneme”, İslami Araştırmalar, S 54, Ankara, s. 62-69.
• Killi Yılmaz, Gülsüm, (2013), Hakas Destanları 4 Altın Taycı, TDK yay., Ankara.
• Korkmaz, Esat, (2008), Eski Türk İnançları ve Şamanizm Terimleri Sözlüğü, İstanbul.
• Kramer, Samuel Noah, (2001), Sümer Mitolojisi, İstanbul.
• Mackenzie, Donald A., Çin ve Japon Mitolojisi, İmge Yay., Ankara.
• Maden, Sait, (1985), Şiir Tapınağı, İstanbul.
• Malinowski, Borislaw, (1998), İlkel Toplum, Öteki Yay., Ank.
• Malinowski, Borislaw, (2000), Büyü, Bilim ve Din, Kabalcı Yay.
• O’Flaherty, Wendy Doniger, (1996), Hindu Mitolojisi, (Çev.: Kudret Emiroğlu), İmge Yay., Ankara.
• Obuz, Lâle-Obuz, Muammer, (1965), Kalavela Destanı, Ankara.
• Ögel, Bahaeddin, (1995), Türk Mitolojisi, Ankara.
• Özkan, Fatma, (1997), Altın Arığ, Bilig Yay., Ankara.
• Pala, İskender, (2008), Hilye-i Saadet, İstanbul.
• Radloff, W., (1994), Sibirya’dan, (Çev. Ahmet Temir), MEB Yay., Ankara.
• Rosenberg, Donna (2003), Dünya Mitolojisi Büyük Destan ve Söylenceler Antolojisi, İstanbul.
• Roux, Jean Paul, (1998), Türklerin ve Moğolların Eski Dini, (Çev. Prof. Dr. Aykut Kazancıgil), İstanbul.
• Roux, Jean Paul, (2000), Orta Asya’da Kutsal Hayvanlar ve Bitkiler, Kabalcı Yay., İstanbul.
• Sagalayev, Andrey Mankoviç, Ural-Altay Mitolojisinde Arketipler ve Semboller, (Çev. Ali Toraman), Bilge Kültür Sanat Yay., İstanbul.
• Seyidoğlu, Bilge, (1985), Erzurum Efsaneleri, Ankara.
• Sulina, R. V., (2017), Seniñ Söögiñ Ne Edi?, Gorno-Altaysk.
• Tırısova, Zinanda, (2008), Ürgülciktiñ Uçugı-Altay Cañ, Gorno-Altaysk.
• Tümer, Günay, (1995), Bîrûnî’ye Göre Dinler ve İslâm Dini, Diyanet İşleri Başkanlığı Yay., Ankara.
• Güzel, Hasan Celal-Çiçek, Kemal-Koca, Salim, (2002), Türkler, C 3 İlk Çağ, Ankara. Ulagaşev, N. U., (1985), Altay Kay Çörçöktör, Gorno-Altaysk.
• Urmançayev, F., (2016), “Ak Kubek (Ak Köpük) Kahramanlık Efsanesi”, (Çev. Burçak Okkalı), Türk Dünyası Dil ve Edebiyatı Dergisi, S 41, Ankara, s. 185-201.
• Uzelli, Gönül, (2016), Slav Mitolojisi İnanışlar ve Söylemler, YKY yay., İstanbul.
• Vasilyev, Yuri vd., (1996), Saha (Yakut) Halk Edebiyatı Örnekleri, Ankara.
• Yamayeva, E. E-Şincin, İ. B., (1994), Altay Kep-Kuuçındar, Gorno-Altaysk.
• Yazıcıoğlu Ahmed Bican, (2009), Dürr i Meknûn, İstanbul.
• Yılmaz, Büşra, (2015), Fahreddin er-Râzi’nin Yeryüzüyle İlgili Kevni Ayetleri Yorumlaması, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum.
• Yılmaz, Mehmet, (2011), Sasonlu Tavit Destanı ve Türk Kültürüyle Olan Münasebeti, Gaziantep.