Features of Phraseology in the Kazakh Language

Yıl 2018, Sayı: 46, 197 - 214, 31.10.2018

Karlygash Sarekenova

Öz

There are not only simple words, but also complex units by structure in the treasury of the Kazakh language. They are: ala auyz, tаigа tanbа basqandai, to be shashy
tik turu, qoi auzynan shop almas, qoi ustinde bostorgai zhumyrtqalagan e.t. There are
many such words in the Kazakh language. They are called phraseological units or
stable combination of words. Phraseology consists of at least two words that denotes
something unified in meaning.
Phraseological units in terms of prevalence are considered in three aspects:
1) archaic phraseology;
2) passive phraseology;
3) active phraseology which is regarded as the most basic, productive in the language.
Archaic stable units are called stable combinations that are not currently used,
the meaning of which can be determined using a dictionary, mainly used in the language of art literature, including historical works. Archaic phraseological units are
divided into archaisms and historical phraseological units. Stable combinations of
related archaisms are divided into the following phraseological units concerning
customs and traditions, religious concepts, everyday, person, mood. Historical stable units according to the meaning of the phraseology are grouped into phraseology
related to historical epochs, phraseology related to the military ranks and types of
weapons phraseology related to Soviet rule’s management.

Anahtar Kelimeler

Stable units, archaic phraseological units, phraseological units, archaisms, historical phraseological units, passive phraseological units

KAZAK DİLİNDEKİ DEYİMLERİN KULLANIM ÖZELLİKLERİ

Öz

Dilimizin kelime hazinesinde sadece birer sözcükle değil, birkaç sözün bir araya
gelmesiyle yapılan birleşik sözcüklere de rastlanır. Örneğin (direkt çeviri): ala ağız
(kavga etmek), taya işaret basılmışçasına (çok belli, anlaşılmaması zor), saçı dik durmak (kalbi yerinden fırlamak), koyun ağzından ot almaz (karıncayı bile incitmez),
koyun üzerinde tarlakuşunun yumurta bırakması (barış zamanında yaşamak). Kazak
dilinde bunun gibi birleşik sözcükler fazlasıyla vardır. Bunlar deyimler veya kalılplaşmış sözler olarak adlandırılır. Kalıplaşmış söz en az iki sözden oluşup bütün bir
anlamı içeren birleşik sözcüklerdir.
Deyimler kullanım alanına göre üç yönden dikkate alınmaktadır:
1) Eski deyimler
2) Pasif deyimler
3) Dilimizde etkin bir şekile kullanılan aktif deyimler.
Eski kalıplaşmış sözler dediğimiz şimdiki zamanda kullanılmayan, anlamını ancak sözlükten anlayabildiğimiz, genellikle kurgusal edebiyat dilinde, onun içinde tarihî eserlerde kullanılan kalıplaşmış sözlerdir. Eski deyimler arkaizmler (kullanımdan
düşmüş deyimler) ve tarihî deyimler olarak ikiye bölünür. Arkaizm deyimler gelenek
ve toplumsal bilinç ile ilgili deyimler, âdetlerle ilgili deyimler, din anlayışıyla ilgili
deyimler, ev yaşantısyla ilgili deyimler, insanla ilgili deyimler, ruh hâli ve keyifle ilgili
deyimler olarak gruplara ayrılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kalıplaşmış sözler, eski deyimler, arkaizm deyimler, tarihî deyimler, pasif deyimler, ölçüm birimleriyle ilgili deyimler

Kaynakça

• ƏБІЛҚАСЫМОВ, Бабаш (1983), Əбілғазының «Шежіре-и-түркі» атты шығармасындағы тұрақты тіркестер // Ескі түркі жазба ескерткіштері туралы зерттеулер. – Алматы: Ғылым. – 82-97-б.
• БОЛҒАНБАЙҰЛЫ, Əсет; ҚАЛИҰЛЫ, Ғұбайдолла (1997), Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – Алматы: Санат. – 256 б.
• БОРАНБАЕВА, Гүлнұр (1994), ХV-ХVІІІ ғ. Қазақ поэзиясы тіліндегі фразеологизмдер. Филол. ғыл. канд. дисс. –Алматы. – 169 б.
• ЖҰБАНОВ, Еcет (1978), Эпос тілінің өрнектері. – Алматы: Ғылым, – 184 б. Қазіргі қазақ тілі (1954). – Алматы: Ғылым. – 564 б.
• СЫЗДЫҚ, Рабиға (1997). Сөз құдіреті. – Алматы: Санат. – 224 б.