HARF-İ CERLERİN YENİ ANLAM KAZANDIRIMI BAKIMINDAN TARİHÎ SÖZCÜK ÇEVİRİLERİ ÜZERİNDE BİR İNCELEME

Yıl 2018, Sayı: 46, 215 - 227, 31.10.2018

İsmail Sökmen

Öz

X. yüzyılda İslamiyeti benimsemelerinden sonra Türklerin yeni dinlerinin kutsal
kitabını öğrenmek için derhâl çalışmalara başladıkları, aynı yüzyılda Kur’an-ı Kerim’i Farsçaya çevirme işine girişen komşuları Sâmânoğulları’nın bu çeviri etkinliğine katılmalarından anlaşılmaktadır. Bu çalışmalar öncelikle sözcük çevirisi tipinde
başlamış ve bu çeviri tipi satır altı olarak adlandırılan ve hemen bir alt satır aşağıda
ilgili sözcüğün hedef dildeki karşılığını yazma esasına dayanan bir tarzda başlamıştır.
Henüz tanışılmış bir dinin esas kaynağını söz konusu toplumun üyelerine ana dillerinde sunarken tutulacak en iyi yollardan birisi, herhâlde çeviri işleminin, bir ilk
basamak niteliğinde olan ve sözcük anlam biliminin verileri ışığında, üst basamak
niteliğindeki anlam çevirisine sağlıklı bir geçiş yapma olanağı sunacak olan sözcük
çevirisi tipinde yapılmasıdır. Fakat bu çeviri türü ve tarzının kısıtlılıklarından başlıcası, çevirmeni sözcük sırasına uyma mecburiyetinde bırakması ve birebir çevirinin
tesiri altında bırakarak çevirmende temel sözlük anlamının dışına çıkmama hissiyatı
uyandırmasıdır. Bu çalışmanın amacı, Kur’an metninde bazı fiillerden sonra mefullere gelerek bu fiillere yeni anlamlar kazandıran harf-i cerleri, bu semantik değişim
sürecinde üstlendikleri işlevlerle birlikte değerlendirerek Kur’an’ın tarihî Türkçe sözcük çevirilerinde bunlara verilen karşılıklar üzerinde bir inceleme yapmaktır. Örnek
çeviri metni olarak da ilk Türkçe Kur’an çevirisi ya da çevirilerinden biri olarak
kabul edilmesi nedeniyle çeviri başarısının ölçülmesinin önem arz ettiğini düşündüğümüz Türk İslam Eserleri Müzesi 73 numaralı nüsha seçilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Harf-i cer, Türkçe Kur’an çevirileri, sözcük çevirisi, işlev, Karahanlı Türkçesi.

An Investigation on Historical Literal Translations in Terms of Acquiring a New Meaning by Prepositions

Öz

It can be understood from joint translation activity of Samanids had undertaken
the translation of Koran into Persian in the 10th century that Turks started to do
works in order to learn their new religion’s holy writ immediately after adoption of
Islam. These works first started in word for word type and in a style named interlinear
and based on a system requires to write the meaning of the word right under the line.
While teaching members of that public the main source of a religion which has already been adopted, it is one of the best way to do translations in word for word type
has the feature of first stage and gives the oppurtunity of moving to free translation
stage in a proper way in the light of the data of lexical semantics. But one of the major
limitations of these translation type and style is to have the translator obliged to go
with word order and not to give a different meaning except for denotative one. Aim
of this paper is to make an examination on the translations given in historical word
for word translations of Koran in Turkish by evaluating the prepositions give new
meanings by coming to objects after some verbs in Koran text with their functions
in this semantic change process. The transcript presents in Turkish and Islamic Arts
Museum number 73 was chosen as sample text because of being essential to examine
translation success in terms of being supposed to be the first Turkish Koran translation or being the first. 

Anahtar Kelimeler

Preposition, Turkish Koran translations, word for word translation, function, Karakhanid Turkish.

Kaynakça

• ARAT, Reşit Rahmeti, (1959), Kutadgu Bilig II-Tercüme, II. Seri, No: 20, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ARAT, Reşit Rahmeti, (1991), Kutadgu Bilig I-Metin, 3. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. AYVERDİ, İlhan (2011), Misalli Büyük Türkçe Sözlük, İstanbul: Kubbealtı Neşriyat.
• BİLGİN, Abdülcelil (2010), “Harfî ve Tefsirî Tercümenin İşlevselliği ve Aktüel Değeri”, Erzurum: Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S: 33, 171-186.
• ÇANGA, Mahmut (2007), Kur’an-ı Kerim Lügati-İlâvelerle Mu’cemü’l-Müfehres, İstanbul: Timaş Yayınları.
• DELİÇAY, Tahsin (2012), “Harf-i Cerlerin Fiile Anlam Kazandırması: Kur’an-ı Kerim Örneği”, Journal of Faculty of Theology of Bozok University, 2/2 (2012/2), 37-61.
• DEMİRDÖVEN, Necla Yasdıman (2013), Sözlük İlaveli İ’rablı Kur’an ve Meali - Kur’an Ufku, 1. Baskı, 3 Cilt, İstanbul: Azim Dağıtım.
• ERCİLASUN, Ahmet Bican ve AKKOYUNLU, Ziyat (2014), Kâşgarlı Mahmud. Dîvânu Lugâti’t-Türk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin),Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KORKMAZ, Zeynep (2007), Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi, 2. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KÖK, Abdullah (2004), Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur’an Tercümesi (TİEM 73, 1v/235v/2), Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• KARAMAN, H. vd. (2002), Kur’ân-ı Kerîm Açıklamalı Meâli, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• OKUYAN, Mehmet (2015), Çok Anlamlılık Bağlamında Kur’ân Sözlüğü, İstanbul: Düşün Yayıncılık.
• ÜNLÜ, Suat (2004), Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur’an Tercümesi (TİEM 73, 235v/3- 450r/7), Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi.