A Study on the Loanwords from Uzbek to Crimean Tatar Language After the Deportation of 1944

Yıl 2019, Sayı: 47, 195 - 227, 29.03.2019

Niyar Kurtbilal

Öz

A significant part of the Crimean Tatars were forced to reside on the

territory of Uzbekistan since May 18, 1944 until the 1990s after the deportation

en masse of Crimean Tatar people from their historic homeland.

In 1979, the Soviet government had even designed to grant autonomy to

the region by placing the Crimean Tatars in the two towns in Kashkaderian

region of Uzbekistan, in order to stop the Crimean Tatars, who were

trying to return to their homeland in groups. However, this offer was not

accepted by the Crimean Tatars who fought to return to Crimea. The majority

of the Crimean Tatars living in Uzbekistan were in and around cities

such as Tashkent, Samarkand, Kattakurgan, Bekabbat, Chirchiq, Fergana,

Namangan, Andijan. Today, the majority of Crimean Tatars living

in Crimea have returned to their homelands only after 1987. Due to the

long period of neighborhood with the Uzbek people, (they are also Turkic

speaking Muslims), Crimean Tatars inevitably fell under the influence of

Uzbek and Central Asian culture as a whole. Examples of this are seen in

the life of the Crimean Tatar people living in Crimea today. In this paper

we focused on the words entered into the vocabulary of Crimean Tatars

through the Uzbek language and their etymological features, having analysed

some written sources, as well as daily speech of the Crimean Tatars

returned from the exile. Thus, the article draws attention on the question

of the Crimean Tatar language present vocabulary, which survived

with great efforts, in the environment with Uzbek language predominance,

between 1944-1990’ies, and on returning from deportation, the Crimean

Tatar people try to revive on their historical homeland, where currently

Russian language prevails. A total of 29 words were shown in the research.

These words are related to the different concepts.

Anahtar Kelimeler

Crimean Tatars, Deportation of 1944, Crimean Tatar language, Uzbek language, loanwords

1944 SÜRGÜNÜ SONRASI ÖZBEK TÜRKÇESİNDEN KIRIM TATAR TÜRKÇESİNE GEÇEN KELİMELER ÜZERİNE BİR İNCELEME

Öz

18 Mayıs 1944’te vatanlarından topyekûn sürgün edilen Kırım Tatar

Türklerinin büyük bir kısmı 1990’lı yıllara kadar Özbekistan topraklarında

yaşamaya mecbur tutulmuştur. 1979 yılında Sovyet yönetimi, vatanlarına

gruplar hâlinde dönmeye çalışan Kırım Tatarlarını durdurmak amacıyla

Özbekistan’ın Kaşkaderya bölgesindeki iki kasabaya Kırım Tatarlarını

yerleştirerek bu bölgeye özerklik statüsünün verilmesini bile tasarlamıştı.

Fakat Kırım’a dönmek için mücadele eden Kırım Tatarları tarafından

bu teklif kabul görmemiştir. Özbekistan’da yaşayan Kırım Tatarlarının

büyük çoğunluğu Taşkent, Semerkant, Kattakurgan, Bekabbat, Çırçık,

Fergana, Namangan, Andican gibi şehirlerde ve çevrelerinde bulunmaktaydı.

Günümüzde Kırım’da yaşayan Kırım Tatarlarının ekseriyeti yurtlarına

ancak 1987’den sonra dönebilmiştir. Bu uzun süre zarfında kendileri

gibi Türk ve Müslüman olan Özbeklerle bir arada yaşayan Kırım Tatarlarının

Özbek ve genel olarak Orta Asya kültürünün etkisi altında kalmaları

kaçınılmazdı. Bunun örneklerini günümüzde Kırım’da yaşayan Kırım

Tatar halkının hayatında görmekteyiz. Bu çalışmamızda sürgünden yurtlarına

dönebilen Kırım Tatarlarının yazılı kaynaklarına ve günlük konuşmalarına

Özbekçe ve Özbekçe yolu ile girmiş alıntı kelimeler tespit edile-rek, onların etimolojik özellikleri üzerinde durulmuştur. Böylece, 1944-

1990 yılları arasında Özbek Türkçesinin hâkim olduğu topraklarda, sürgün

dönemi sonrasındaysa yeniden öz yurdunda, fakat artık Rus dilinin

konuşulduğu bir ortamda yaşatılan Kırım Tatar Türkçesinin günümüz söz

varlığı sorununa dikkat çekilmektedir. Araştırmada toplam 29 tane kelime

örnek gösterilmiştir. Bu kelimelerden mantı, samsa, lağman, parvarda,

nişalda, sumalâk, şırçay, çakki, zağara (nan), mastava gibi kelimeler yemek

adları; cugara tahıl bitkilerinin adı; lağlı, çavgun, dastarhan, çorpaya

(çarpaya), söri, ketmen (ketman), körpaça, çapan gibi kelimeler eşya

adları; paxta, ğuzapaya, kurak kelimeleri pamukçuluk terimleri; haşar,

çataq, tayyar, çarçamaq, hop, hay, mayli gibi kelimler de değişik kavramlar

ile ilgilidir.

Anahtar Kelimeler

1944 Sürgünü, Kırım Tatar Türkçesi, Özbek Türkçesi, Kırım Tatarları

Kaynakça

• Ahmet Ercilasun ve diğerleri (2015). Kâşgarlı, Mahmud. Divanü Lugati’t Türk: Giriş - Metin - Çeviri - Notlar - Dizin, Ankara: TDK Yayınları.
• Ali, Rustem (1988). “Buruluşta”, Yıldız, 1, 6 - 49
• Altaylı, Seyfettin (1994). Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü. I. - II. cilt, İstanbul.
• Asanin, İdris (2005). “Yaslı Qatarlar”, (povestten parça, “Can Qurtarmaq Oğrunda”). Yıldız, 1, 35 - 50
• Ata, Aysu (1997). Nāṣırü’d-Dîn Bin Burhānü’d- Dîn Rabġūzî, Ḳıṣaṣü’l - Enbiyā (Peygamber Kıssaları). I Giriş - Metin - Tıpkıbasım, Ankara: TDK Yayınları.
• Ata, Aysu (1997). Nāṣırü’d-Dîn Bin Burhānü’d- Dîn Rabġūzî, Ḳıṣaṣü’l - Enbiyā (Peygamber Kıssaları), II Dizin, Ankara: TDK Yayınları.
• Ata, Aysu (1998). Nehcü’l - Ferādîs Uştmaḫlarnıng Açuḳ Yolı, Cennetlerin Açık Yolu, III Dizin - Sözlük, Ankara: TDK Yayınları.
• Baranov, Harlampiy (1985). Arabsko-Russkiy Slovar’, Moskva: İzdatel’stvo «Russkiy yazık ».
• Baskakov, Nikolay (1963). Nogaysko-Russkiy Slovar’, Moskva: Gosudarstvennoye İzdatel’stvo İnostrannıh i Natsional’nıh Slovarey.
• Baskakov, Nikolay (1988). “K Probleme Kitayskih Zaimstvovaniy V Tyurkskih Yazıkah”, Turcica et Orientalia, Studies in honour of Gunnar Jarring on his eightieth birthday 12 October 1987, Swedish Research Institute in Istanbul, Trancactions, Stockholm: 1988, vol. 1, 1-8
• Baytop, Turhan (2007). Türkçe Bitki Adları Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Bektayev, Kaldıbay (1995). Kazakşa-Orısşa Sözdik. Orısşa-Qazaqşa Sözdik, Almatı: Kazakstan jobası.
• Bernşteyn, Samuil (1953). Bolgarsko-Russkiy Slovar’, Moskva: «Gosudarstvennoye İzdatel’stvo İnostrannıh i Natsional’nıh Slovarey».
• Borovkov, Aleksanr (1959). O’zbekcha-Ruscha Lug’at, Moskva: «Xorijiy va Milliy Lug’atlar Davlat Nashriyoti».
• Dilek Evirgen ve diğerleri (2017). Polatlı Kırım Tatar Türkçesi Sözlüğü. Ankara.
• Doerfer, Gerhard (1967). “Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen”, unter besonderer Berücksichtigung älterer neupersischer Geschichtsquellen, vor allem der Mongolen- und Timuridenzeit. Bd. III: Türkische Elemente im Neupersischen, ǧīm bis kāf, Wiesbaden, Franz Steiner Verlag GMBH.
• Emirova, Adile (2004). Russko-Krımskotatarskiy Uçebnıy Frazeologiçeskiy Slovar’, Simferopol’, İzdatel’stvo «Dolâ».
• Eren, Hasan (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara: Bizim Büro Basım Evi.
• Esenkul Abduldayev ve diğerleri (1969). Kırgız Tilinin Tüşündürmö Sözdügü, Frunze: «Mektep» Basması.
• Gülensoy, Tüncer (2011). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü (Etimolojik Sözlük Denemesi), cilt I (A-N), cilt II (O-Z), Ankara, TDK Yayınları.
• Gülsevin, Selma (2016). Karay Türklerinin Dili (Troki Diyalekti). Ankara: TDK Yayınları.
• Gültek, Vedat (2004). Rusça-Türkçe Sözlük. Ankara, Bilim ve Sanat Yayınları.
• Halilov, Tair (2008). “Tutıp Alınğan Vatan”. (povestten paça), Yıldız, 3, 4 - 63 İgor’ Belyanskiy ve diğerleri (1998). Krım. Geografiçeskiye nazvaniya. Kratkiy slovar’, Simferopol’ «Tavriya = Plus».
• Jankowski, Henryk (2010). Język Krymskotatarski, Warszawa, Wydawnictwo Akademickie «Dialog».
• Kalontarov, Yakub (2008). Farhangi Navi Tocikiy-Rusiy, Duşanbe.
• Kanar, Mehmet (2000). Farsça-Türkçe Sözlük, İstanbul: Deniz Kitabevi.
• Karahan, Saim Osman (2011). Dobruca Kırımtatar Ağzı Sözlüğü, cilt. I. - III, Köstence.
• Kruçkin, Yuriy (2006). Bolşoy Sovremennıy Russko-Mongol’skiy - Mongol’sko-Russkiy Slovar’, Moskva, «İzdatel’stvo AST».
• Lüdmila Rümina-Sırkaşeva ve diğerleri (1995). Teleut-Orus Sözlik, Kemerovo, «Kemerovskoye Knijnoye İzdatel’stvo».
• Ma’rufov, Zokir (1981). O’zbek Tilining İzohli Lug’ati, Ikki Tomli, I tom (A - R), II tom (S - H), Moskva: «Rus Tili» Nashriyoti.
• Mambet, Bilal (1990). Qrımtatar Yemekleri, Taşkent: «Mehnat» Neşriyatı.
• Mirboboyev, Aziz (2006), Tadjiksko-Russkiy Slovar’, Duşanbe: Çophonai «Payvand».
• Miroşnıçenko Mıkola ve diğerleri (2006). Qarılğaçlar Duası, Ekinci Kitap, Qırımtatar Nesiriniñ Antologiyası XX-XXI asırlar, Kiyev, «Etnos» Neşriyatı; bk. Veliyev, Ablaziz, “Sürgünlik Hatıraları”, 660-680
• Murayama, Shitiro (1977). “Etimologiya Russkogo Slova Çay”, Etimologiya, 1975, 81-83 Mustafa Argunşah ve diğerleri (2015). Codex Cumanicus, İstanbul: Kesit Yayınları.
• Nacip, Emir (1968), Uygursko-Russkiy Slovar’, Moskva, İzdatels’stvo «Sovetskaya entsiklopediya ».
• Nikolay Baskakov ve diğerleri (1968). Türkmence-Rusça Sözlük, Moskva: «Sovetskaya Entsiklopediya» Neşriyatı.
• Nikolay Baskakov ve diğerleri (1974). Karaimsko-Russko-Polskiy Slovar’, Moskva: İzdatel’stvo «Russkiy yazık».
• Osman, Ayder (1986). “Añlağan Adamlar”. Yıldız, 1, 76 - 83
• Osman, Ayder (1994). “Ametniñ Közyaşları”. Yıldız, 3, 169 - 176
• Oşanin, İlya (1984). Bolşoy Kitaysko-Russkiy Slovar’, IV., Moskva: İzdatelstvo «Nauka».
• Özcan, Kemal (2007). Sovyet Belgelerinde Kırım Dramı, İstanbul: Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği Genel Merkezi Yayınları.
• Parlatır, İsmail (2009). Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Yargı Yayınevi.
• Pürbeyev, Grigoriy (2001). Bolşoy Akademiçeskiy Mongol’sko-Russkiy Slovar’, I. (A-G), Moskva: Academia.
• Qandım, Yunus (2001). Ümüt Yırı, Şiirler ve Destanlar, Simferopol’, «Dolya» Neşriyatı.
• Qurtnezir, Zakir (2014). Vatan Yolu Otaymadı, Oçerkler, Edebiy Maqaleler, Publitsistika, Simferopol’, «Qırımdevoquvpedneşir» Neşriyatı.
• Rahmatullayev, Şavkat (2000). O’zbek Tilining Etimologik Lug’ati (Turkiy So’zlar), I. jild, Toshkent: «Universitet».
• Rahmatullayev, Şavkat (2003). O’zbek Tilining Etimologik Lug’ati (Arab So’zlari va Ular Bilan Hosilalar), II. jild, Toshkent, «Universitet».
• Rahmatullayev, Şavkat (2009). O’zbek Tilining Etimologik Lug’ati (forscha, tojikcha birliklar va ular bilan hosilalar), III. jild, Toshkent: «Universitet».
• Räsänen, Martti (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen, Helsinki: Lexica Societatis Fenno-Ugricae.
• Rubinçik, Yuriy (1985). Persidsko-Russkiy Slovar’. I., II., Moskva: İzdatel’stvo «Russkiy yazık».
• Selim, Şakir (2006), Qırımname, Şiirler, Destanlar, Tercimeler, Simferopol’, «Qırımdevoquvpedneşir», Neşriyatı.
• Seydakmatov, Kasımbek (1988). Kırgız Tilinin Kıskaça Etimologiyalık Sözdügü, Frunze: «İlim» Basması.
• Shaw, Robert Barkley (1880). A Sketch of the Turki Language as Spoken in Eastern Turkistan (Kashgar and Yarkand), part II, Vocabulary Turki - English, Calcutta: Baptist Mission Press.
• Stachowski, Marek (2011), Etimoloji, Ankara: TKAE Yayınları.
• Şaripzyan Asılgarayev ve diğerleri (2007). Tatarça-Rusça Süzlek, cilt I (A-L), cilt II (MYa), Kazan: «Megarif» Neşriyatı.
• Şemi-zade, Eşref (2008). Saylama Eserler. Üç Cıltlıq Saylama Eserler Toplamı, I. cılt, Aqmescit: «Tarpan» Neşriyatı.
• Şevket Asanov ve diğerleri (2010). Rusça-Qırımtatarca Luğat, Simferopol’, QCİ «Qırımdevoquvpedneşir» Neşriyatı.
• Tietze, Andreas (2002). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı, I. (A-E), İstanbul- Wien: Simurg Yayınları.
• Tuna, Osman Nedim (1976). “Osmanlıcada Moğolca Kelimeler II”, Türkiyat Mecmuası, C. XVIII, 281-314
• Useyinov, Seyran (2008). Qırımtatarca-Rusça-Ukraince Luğat, Aqmescit: «Teziz» Neşriyat Evi.
• Ünlü, Suat (2012). Harezm - Altınordu Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Vasmer, Max (1987), Etimologiçeskiy slovar russkogo yazıka, Tom IV (T - Yaçşur), Moskva: «Progres».
• Veli, Ablaziz (1984). Baht Yıldızı, Vesiqalı Povest ve Oçerkler, Taşkent.
• Vladimir Nadelayev ve diğerleri (1969), Drevnetyurkskiy slovar’. Leningrad.
• Yanşansin, Yusup (2009). Kratkiy Dungansko-Russkiy Slovar’, Moskva: İPB.
• Yudahin, Konstantin (1985). Kırgızca-Orusça Sözdük, I. - II. cilt, Frunze, «Sovetskaya Entsiklopediya» Basması.
• Zaatov, Osman (1906). Polnıy Russko-Tatarskiy Slovar’ (Krımsko-Tatarskago Nareçiya), Simferopol’.
• Zubkov, Müller (2005). Rosiysko-Ukrayinskiy i Ukrayinsko-Rosiyskiy Suçasniy Slovnik, Harkiv: Vidavniçiy dim «Şkola».