TÜRK DÜNYASI EDEBİYATINDA REPRESSİYA

Yıl 2019, Sayı: 48, 27 - 82, 18.10.2019

İbrahim Dilek

https://doi.org/10.24155/tdk.2019.111

Öz

SSCB’de Stalin tiranlığı zamanında II. Dünya Savaşı’ndan hemen
öncesinde uygulanan, literatürde Repressiya olarak da adlandırılan
dönemde halk düşmanı suçlamasıyla milyonlarca insan gözaltına
alınmış, yüz binlercesi ise ya kurşuna dizilmiş ya da çalışma kamplarına
gönderilmişlerdir. Devlet tarafından yaratılan korkunun etkisi onlarca yıl
sürmüş, insanlar her an tutuklanmak ya da kurşuna dizilmek korkusu içinde
yaşamışlardır. Yaşanan korku yıllar sonrası bile olsa edebiyata kaynaklık
etmiş, döneme ait uygulamalar birçok edebî türde çeşitli yönleriyle
kaleme alınmıştır. Bunlar edebî eser niteliği taşımanın ötesinde aynı
zamanda tarihsel birer belgedirler. Bununla birlikte zamanın gerçeklerini
ortaya koyabilmek için çeşitli bilimsel çalışmalar da yapılmıştır. Bu
makalede; Bahtiyar Vahabzade’nin “İki Korku” adlı şiiriyle birlikte Türk
dünyası edebiyatındaki mensur metinlerde edebî olarak dile getirilenler,
Orlando Figes’in Karanlıkta Fısıldaşanlar Stalin Rusya’sında Özel Yaşam
adlı eserindeki gerçek hayattan derlenmiş anılar ve değerlendirmelerle
birlikte ele alınmıştır. Ayrıca yeri geldikçe Aleksander Soljenitsin’in
Gulag Takım Adaları, Vasili Grossman’ın Her Şey Geçip Gider, Arthur
Koestler’in Gün Ortasında Karanlık, Svetlana Aleksiyeviç’in Kadın Yok
Savaşın Yüzünde ve Eugenia Gınzburg’un Anafora Doğru ve Anaforun
İçinde adlı eserlerinden yapılan alıntı ve değerlendirmeler de çalışmaya dâhil edilmiştir. Böylelikle Repressiya’nın ortaya çıkardığı ölümcül
şartlardan mucizevi bir şekilde hayatta kalmayı başaran dönemin tanığı
olanların neredeyse epik bir tarzda kaleme aldıkları öz yaşam öyküleri,
bu öykülerin edebiyata yansımış hâlleri ve bilimsel kaynaklar bir arada
değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Stalin, Repressiya, korku, şüphe, muhbir, anı, edebiyat

Repression in the Literature of Turkic World

Öz

During the reign of Stalin tyranny millions of people have been
detained on charges of anti-government propaganda in the literature, and
hundreds of thousands of people have been shot or sent to work camps
immediately before World War II. The effect of the fear created by the
state lasted for decades, and people lived in fear of being arrested or
shot at any moment. Even after many years of fear, it has been a source
of literature, and the practices of the period have been written in many
different ways. They are not only literary works but also historical
documents. However, various scientific studies have been carried out in
order to reveal the realities of time. In this article, the poems of Bahtiyar
Vahabzade, which are mentioned in Turkish world literature as prose-type
texts, are discussed with the memories and evaluations compiled from
“Karanlıkta Fısıldaşanlar Stalin Rusyasında Özel Yaşam” of Orlando
Figes. In addition, “Gulag Takım Adaları” of Aleksander Soljenitsin,
Vasili Grossman's “Her Şey Geçip Gider”, “Gün Ortasında Karanlık” of
Arthur Koestler, Svetlana Alekseviç's “Kadın Yok Savaşın Yüzünde” and
Eugenia Ginzburg's “Anafora Doğru ve Anaforun İçinde” books were
included in the study. In this way, the autobiographical stories of those
who were witnesses of the period, who miraculously survived from the
deadly conditions revealed by Repressiya, reflected in the literature of
these stories and scientific sources, were evaluated together.

Anahtar Kelimeler

Stalin, Repressiya, fear, doubt, informant, memory, literature

Kaynakça

• Abdullaev, M. (2003). “Babamın Kabri Nerede?”, (Akt. Yusuf Avcı). Türk Dünyası Dil ve Edebiyatı Dergisi, 15, 171-176.
• Akış, N. (2016). Rakımsız Köktem. Hikaya, Eñgimeler, Almatı.
• Aktay, Y. (2010). Korku ve İktidar. İstanbul: Pınar Yayınları.
• Aleksiyeviç, S. (2013). Kadın Yok Savaşın Yüzünde. İstanbul: Kafka Yayınları.
• Atasoy, E. (2009). “Rusya Federasyonunda Yaşanan Demografik Krizlerin Analizi”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü Coğrafya Dergisi, 18, 21- 38.
• Aytmatov, C. (2016). Cengiz Han’a Küsen Bulut. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Aytmatova, R. (2011). Tarihin Ak Sayfaları. Erzurum: Salkımsöğüt Yayınları.
• Azap, S. (2016). Tanrı Dağından Sesler. Ankara: Bengü Yayınları.
• Başgöz, İ. (2018). Gemerek Nire Bloomington Nire Hayat Hikâyem…. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Bahtiyar Vahabzade Eserleri V (1980-1989). (2008). Bakı: “ELM” Nəşriyyatı.
• Beysenova, Ş. (2019). Kızıl Kırgın’ın Kadınları Marguva (Akt. Cemile Kınacı). Ankara: Bengü Yayınları.
• Brandenberger, D. (2009). Political Humor Under Stalin An Anthology of Unoffical Jokes and Anecdots. Bloomington, Indiana: Slavica Publication.
• Buran, A. (2011). Kurşunlanan Türkoloji. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Bünyadov, Z. (2004). Stalin Döneminde KGB Arşivlerinde Kırmızı Terör (Çev. Sebahattin Şimşir). İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayınları.
• Canetti, E. (1998). Kitle ve İktidar, İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Chang, Y. (1994). Yaban Kuğuları -Çin’de Üç Kızkardeş-. İstanbul: İnkılap Kitabevi.
• Çetin, H. (2012). Korku Siyaseti ve Siyaset Korkusu. İstanbul: İletişim Yayınları.
• D’encausse, H. C. (2019). Dünyayı Değiştiren Altı Yıl (Çev. Şehsuvar Aktaş). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Efendiyev, E. (2003). Sarı Gelin (Çev. Yusuf Gedikli). İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Eluvbay, S. (2008). Akboz Üy Roman-Trilogiya. Almatı-Atamura.
• Figes, O. (2011). Karanlıkta Fısıldaşanlar Stalin Rusya’sında Özel Yaşam (Çev. Nurettin Elhüseyni). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Gınzburg, E. (1996). Anafora Doğru (Çev. Gün Zileli) İstanbul: Pencere Yayınları.
• Gınzburg, E. (2000). Anaforun İçinde (Çev. Gün Zileli). İstanbul: Pencere Yayınları.
• Grossman, V. (2013). Her Şey Geçip Gider. İstanbul: Can Yayınları.
• Gruen, A. (2016). İçimizdeki Yabancı (Çev. İlknur İgan). İstanbul: Çitlembik Yayınları.
• Güngör, E. (2018). Repressiya Kırgızistan’da Siyasi Baskı, Sürgün ve Yok Ediliş (1917- 1938). Ankara: Bengü Yayınları.
• İvanov, İ. İ. (1964). Letter From a Russian Writer, Encounter. June 1964, 88-89.
• Karimiy, Ğ. (2011). “Bahar Özlemi” (Akt. Veli Savaş Yelok). Kurgan Edebiyat. Ankara: 66-72.
• Karlov, S. V. (2011). Massovıe Repressii v 1930 gg. (na materialah Hakassii), Abakan: Hakasskoe Knijnoe İzdalstvo.
• Khlevniuk, O. (2003). “Party and NKVD: Power Relationship in The Years of The Great Terror”, Stalin’s Terror, High Politicis and Mass Repression in The Soviet Union (Ed: Barry McLoughlin, Kevin McDermott).
• Kınacı, C. (2019). Kızıl Kırgın’ın Kadınları (Akt. Cemile Kınacı).Ankara: Bengü Yayınları.
• Kıerkegaard, S. (2015). Korku ve Titreme (Çev. İsmail Yerguz). İstanbul: Su Yayınları.
• Kurmangaliyeva, E. G. (2013). “Kazakların Cesur Yazarı Tölen Abdik ve Eserleri”. Kardeş Kalemler, 76.
• Melik, T. (2017). “Erkin”. Hikayalar. Taşkent: Sharq-Ziyo-Zakovot.
• Melik, T. (2019). “Erkin”. (Akt. Veli Savaş Yelok), Kardeş Kalemler. 147, 47-56.
• Manguel, A. (2013). Okumalar Okuması (Çev. Savin Okyay), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• McLoughlin, B. ve McDermott, K. (2003). Rethinking Stalinist Terror, Stalin’s Terror, High Politics and Mass Repression in The Soviet Union (Ed: Barry McLoughlin, Kevin McDermott).
• Mayor, F. ve Forti, A. (2000). Bilim ve İktidar. Ankara: TÜBİTAK Yayınları.
• Mahmudova, N. (2007). Qatag’on Kurbanı Kızının Hatıralar, Taşkent: “Musıqa” Neşriyatı.
• Nurjekeulı, B. (2015). “Ey Dünya Ey”. Juldız Dergisi, Nu. 7, 72-140, Almatı. Romanın Türkiye Türkçesine aktarılmış hâli için bk. Beksultan Nurjekeulı, (2018). Ey, Dünya Ey!. (Çev. Gülşat Şaykenova), Ankara: Bengü Yayınları.
• Öksüz, Gamze. (2018). “Gulag Kamplarından Gelen Çığlık”. Roman Kahramanları Dergisi, 35, 74-81.
• Papkov, S.A. (1997). Stalinskiy Terror v Sibiri 1928-1941. İzdatelstvo Sibirskogo Otdeleniya Rossiskoy Akademii Nauk, Novosibirsk.
• Rıbakov, A. (1990). Arbat Çocukları 1935 Yılı ve Sonrası. (Çev. Uğur Büke). İstanbul: Cem Yayınevi.
• Sagıntay, S. K. (2011). Eñgimeler. Astana: Profi-Medna.
• Salahov, İ. (2013). Kolıma Mahkûmları. (Akt. Dr. Yusuf Özçoban). Konya: Kömen Yayınları.
• Shearer, D. (2003). “Social Disorder, Mass Repression an the NKVD During The 1930s, Stalin’s Terror”, High Politics and Mass Repression in The Soviet Union (Ed: Barry McLoughlin, Kevin McDermott). Makalenin diğer versiyonu için bk. Cahiers du monde Russe, Russie - Empire Russe - Union soviétique et États indépendants 42/2-4 | 2001 La police politique en Union soviétique, 1918-1953.
• Sharıf, B. M. (2007). Haqdan Halqqa. “Taşkent: Musiqa” Nashriyoti.
• Soljenitsın, A. (1974). Gulag Takım Adaları. İstanbul: Nebioğlu Yayınları.
• Sorensen, J. M. (2013). “Bir Pasif Direniş Stratejisi Olarak Mizah: Şiddete Karşı Mizah”. Cumhuriyet Bilim Teknoloji, No:1371, 10-11.
• Söylemez, O. ve Azap, S. (2016). Türk Dünyası Edebiyatları Hikâye Çözümlemeleri. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Şalamov, V. (2010). Kolımskiye Rasskazı. AST, Moskva.
• Şamsutdinov, R. (2018). Qatag’on Kilingan Yurtdaşlarni Hatirlab. Taşkent: Akademnashr. Turdiyev, Ş. (2006). Ular Germaniyada Ukıgan Ediler. Taşkent.
• Yakubov, A. (1996). “Buzkaymak (Dondurma)”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyatı Dergisi, 1.
• Yusufoğlu, Ş. (2009). Kefensiz Gömülenler (Akt. Şuayip Karakaş). Ankara: Berikan Yayınevi.
• https://www.google.com.tr/search?q=Stalin's+green+jacket&biw=1600&bih=805&tbm=isch&tbo=u&source=univ&sa=X&ved=0ahUKEwinh4OnpMbQAhXCDywKHTTZAuIQsAQIGQ Erişim tarihi: 26.11.2016
• https://www.google.com.tr/search?q=House+of+Terror+Museum+Budapest+automobile&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwj3vZeTwNvUAhUJChoKHfW8ANoQ_AUIBygC&biw=1600&bih=805&dpr=1 Erişim tarihi: 26.06.2017
• http://www.cumhuriyet.com.tr/koseyazisi/499308/Siyaseten_teror_sucu_ve_totalitarizm. html# (Ahmet İnsel, Siyaseten Terör Suçu ve Totalitarizm, Cumhuriyet Gazetesi, 17 Mart 2016) Erişim Tarihi: 11.04.2018
• https://www.e-psikiyatri.com/siddete-karsi-mizah-43906 Erişim Tarihi: 21.05.2019