In Commemoration of the 150th Birth Anniversary: The Ideal of Azerbaijan in the Play Anamin Kitabi by Jalil Mammmadguluzadeh

Yıl 2019, Sayı: 48, 83 - 114, 18.10.2019

Afina Barmanbay

https://doi.org/10.24155/tdk.2019.112

Öz

Jalil Mammadguluzadeh (1869-1932), the editor of "Molla
Nasreddin" (1906-1931) magazine, which was the most famous printed
source in Azerbaijan appealing to the common people, was one of the
leading writers, journalists and thinkers of Azerbaijan at the beginning
of the 20th century. This year, when the 150th anniversary of his birth is
celebrated, Jalil Mammadguluzadeh is the author most talked about in
the literary circles of Azerbaijan. His play "Anamin Kitabı" is one of the
literary works that preserves its actuality in Azerbaijan. "Anamin Kitabi"
(My Mother’s Book) play written by Jalil Mammadguluzadeh, who was
also referred to as Mirza Jalil at that time, is one of the most important
literary works reflecting the spiritual world at the beginning of the 20th
century. In this play, the author brings such issues as Homeland, Nation
and Language to the top. This play can be characterized as the summary
of all the issues that were depicted by the author in his feuilletons and
articles written up to that moment. Studies on "Anamin Kitabi" (My
Mother’s Book) play are mostly focused on such issues as the alienation
from the language and essence as well as the alienation from one’s own
people. The subject and the purpose of this literary work include such
issues as national unity, independence, deep commitment to the roots,
national ideology and struggle for independence. Although the most
important message of this play is the ideal of Azerbaijan.
In this work, "Anamin Kitabi" (My Mother’s Book) play is studied
to the finest details. Such issues as the socio-political organizations
mentioned in the play and author’s relationship with these organizations,
the similarity of the characters of the play with people from the author’s
inner circle, references to Alibeg Husseinzadeh, as well as activities
conducted for the benefit of Azerbaijan by A. Husseinzadeh and Mirza
Jalil depicted as two different poles in the Azerbaijani literary criticism,
are evaluated here. The ideal of Azerbaijan in "Anamin Kitabi" by J.
Mammadguluzadeh is defined on the background of the period.

Anahtar Kelimeler

Anamin Kitabi (My Mother’s Book), Jalil Mammadguluzadeh, Mirza Jalil, Azerbaijan, language, intellectual

Doğumunun 150. Yılı Anısına: CELİL MEMMEDGULUZÂDE’NİN ANAMIN KİTABI PİYESİNDE AZERBAYCAN İDEALİ

Öz

XX. yüzyıl başlarında Azerbaycan’da sade halka hitap eden en ünlü
yayın organı olan Molla Nesreddin (1906-1931) dergisinin editörü Celil
Memmedguluzâde (1869-1932), Azerbaycan’ın önde gelen yazar, gazeteci ve fikir adamlarından biridir. Celil Memmedguluzâde, vefatının 150.
yıldönümü sebebiyle Azerbaycan edebî  muhitinde bu yıl en fazla gündemde olan yazardır. Onun Anamın Kitabı piyesi ise ele aldığı meselelerle ilgili olarak son yıllarda Azerbaycan’da en çok değinilen eserlerin
başında gelir. Muasırları tarafından Mirza Celil diye hitap edilen Celil
Memmedguluzâde’nin vatan, millet ve dil meselelerini zirveye taşıdığı
Anamın Kitabı piyesi, Azerbaycan’ın XX. yüzyıl başlarındaki manevi
âlemini aksettiren en önemli eserlerdendir. Bu piyesi, yazarın o döneme
kadar felyeton ve makalelerinde ele aldığı meselelerin yekûnu gibi nitelendirebiliriz. Anamın Kitabı eseriyle ilgili yapılan çalışmalarda daha çok
dil ve özden uzaklaşma, kendi halkına yabancılaşma meselelerine ağırlık
verildiği görülmektedir. Eserin konusu ve gayesi: Millî birlik, bağımsızlık, soy köküne derin bağlılık, millî ideoloji ve istiklal mücadelesi gibi
güncel meselelerdir. Eserin en önemli mesajı ise bir Azerbaycan idealidir.
Çalışmamızda, Anamın Kitabı piyesi araştırılarak eserde adı geçen
sosyal siyasi kurumlar ve yazarın bu kurumlarla ilişkileri; piyesteki karakterlerle yazarın yakın çevresindeki kişiler arasındaki benzerlikler;
Alibey Hüseyinzâde’ye yapılan göndermeler; Azerbaycan edebî eleştiri
tarihinde iki farklı kutup olarak gösterilen Alibey Hüseyinzâde ve Mirza
Celil’in Azerbaycan için hizmetleri değerlendirilmiş, dönemin sosyal-siyasi manzarası ışığında Memmedguluzâde’nin Anamın Kitabı piyesindeki Azerbaycan ideali belirlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Anamın Kitabı, Celil Memmedguluzâde, Mirza Celil, Azerbaycan, dil, aydın

Kaynakça

• Ağayev, İ. (2008). Edebiyat, Matbuat ve Publisistika Problemleri. Bakü: Elm Neşriyatı.
• Asker, A. (2014a). “Birinci Dünya Savaşı’nda Rusya’daki Türk Esirleri Konusunda Bazı Tespitler”. 1914’ten 2014’e 100’üncü Yılında Birinci Dünya Savaşı’nı Anlamak.
• Uluslararası Sempozyum 20-21 Kasım 2014 (Editör: Türkmen Z.). Harp Akademileri Komutanlığı Stratejik Araştırmalar Enstitüsü, İstanbul: Harp Akademileri Basımevi, 543-576.
• Asker, A. (2014b). “Türkçülük Düşüncesinin Abide Şahsiyeti Ali Bey Hüseyinzâde (Turan) ve Görüşleri”. Türk Milliyetçiliği: Yeni Yaklaşımlar, Yeni Tartışmalar (Editör: Vurucu İ.), Denizli: Türk Ocakları Denizli Şubesi Yayınları, 611-640.
• Aliyeva Kengerli, A. (2002). Azerbaycan Romantiklerinin Yaratıcılığında Türkçülük. Bakü: Elm Neşriyatı.
• Anar (2008). “Ebedi Mirza Celil”. Celil Memmedguluzâde Ansiklopedisi. Bakü: Şark-Garp Neşriyatı, 8-38.
• Aslan, T. (2008). “İttihâd-ı Osmanî’den Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne”, Bilig Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, Güz, 47, 79-120.
• Atnur, İ. E. (2006). “Kafkas İttihad ve Terakki Fırkası ve Programı”. Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 15, 39-61.
• Azizoğlu, H. (2007). Türklüğümüz. Bakü: AzAtaM Neşriyatı.
• Bayramlı, O. (2006). “Milli Medeniyetimizin Büyük Abidesi”. Füyûzât (1906-1907). Transliterasyon, tertip ve ön söz müellifi: Ofelya Bayramlı. AMEA Nizami adına Edebiyat Enstitüsü, Bakü: Çaşıoğlu, V-XXIII.
• Caferoğlu, A. (1932). “Azeri Edebiyatında İstiklal Mücadelesinin izleri”. Azerbaycan Yurt Bilgisi. İstanbul: Bürhaneddin Matbaası, 12, 426-434.
• Celal, M. (1958). “Ön söz”. Celil Memmedguluzâde. Dram ve Nesir Eserleri. Bakü: Azerneşr.
• Celil Memmedguluzâde Ansiklopedisi (2008). Bakü: Şark-Garp Neşriyatı.
• Durmuş, M. (2008). “Azerbaycan Sahası Türk Edebiyatında İlk Süreli Yayın Faaliyetleri ve “Molla Nesreddin Dergisi”. Turkish Studies International Periodical For the Languages. Literature and History of Turkish or Turkic, Volume: 3/7, 353-363.
• Duymaz, A. (2011). “Modern Azerbaycan Edebiyatının Kuruluş Yıllarında Türkçe Mes’elesi”, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 6/1, Winter, 1042-1057.
• Efendiyev, H. (1963). Azerbaycan Bedii Nesrinin Tarihinden. Bakü: Azerneşr.
• Ercilasun,A. B. (1997). “Azerbaycan Türkçesine Dair”. Türk Dünyası Üzerine İncelemeler. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Erol, A. (2011). “Modern Azerbaycan Edebiyatının Kuruluş Yıllarında Türkçe Mes’elesi”. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Terature and History of Turkish or Turkic, Volume 6/1 Winter, 1071-1086.
• Гаджиев, А. (1984). Азербайджанский Реализм. Баку: Язычы.
• Garayev, Y. (1976). Tenkit: Problemler, Portreler. Bakü: Azerneşr.
• Gaspirinski, İ. (2006). “İltifatname”, Füyûzât (1906-1907). Transliterasyon, tertip ve ön söz müellifi: Ofelya Bayramlı. AMEA Nizami adına Edebiyat Enstitüsü, Bakü: Çaşıoğlu, 55.
• Gerayzâde, E. (2018). Yeni Azerbaycan Edebiyatı (XIX yüzyıl ve XX yüzyılın evvelleri). Ankara: Sonçağ Matbaacılık.
• Göyüşov, A. (1997). Azerbaycan’da İttihatçılık. (Editör: Aliağa Memmedov). Bakü: İrşat Merkezi.
• Hakverdiyev, A. (2005). Seçilmiş Eserleri. Tertipçi: Kamran Memmedov. (1971 Azerneşr yayımının tekrar basımı), 2. Cilt, Bakü: Lider Neşriyatı.
• Hebibbeyli, İ. (1997). Celil Memmedguluzâde: Muhiti ve Muasırları. Bakü: Azerneşr.
• Hebibbeyli,İ.(2006). “ÜstatCelilMemmedguluzâde (1862-1932)”.Celil Memmedguluzâde. Seçilmiş Eserleri. (Tertip ve izahların müellifi: İsa Hebibbeyli), I. cilt, Bakü: Önder Neşriyat, 4-38.
• Hebibbeyli, İ. (2009). “Büyük Demokrat Yazıcı Celil Memmedguluzâde (1862-1932)”, Celil Memmedguluzâde. Seçilmiş eserleri (Tertip, mukaddeme ve izahların müellifi: Hebibbeyli İ.), 1.cilt, Nahçıvan: Acemi Yayınevi, 3-39.
• Hüseyin, A. (2006). “Faust. Müherrir-i nazimi Almanya şüerasından Höte, mütercimi Ali Hüseyin”. Füyûzât (1906-1907). Transliterasyon, tertip ve ön söz müellifi: Bayramlı O. AMEA Nizami adına Edebiyat Enstitüsü, Bakü: Çaşıoğlu, 6-7.
• İsrafilov, H. (1988). Azerbaycan Dramaturgiyasının İnkişaf Problemleri (1890-1920). Bakü: Elm Neşriyatı.
• Köprülü, M. F. (2000). Azeri. Azerbaycan Türkçesine aktaranlar: Halilov B. ve EnserliLembeli M., Bakü: Elm Neşriyatı.
• Крылов, И. А.(1956). “Лебедь,Щука и Рак”. Басни (Издание подготовил:Могилянский A.П.). Книга четвертая. Басни в девяти книгах. Москва-Ленинград: Издательство Академии Наук СССР.
• Mehemmedguluzâde, C. (1920). Anamın Kitabı. Fon: 6, Saklanma vahidi 14 (S.V.), Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Elyazmalar Enstitüsü.
• Mehmetkuluzâde, H. (2002). Azerbaycan’da Yenilikçi Bir Öncü: Celil Mehmetkuluzâde. (Haz.: Fatma Özkan). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Memmedguluzâde, C. (2004a). Eserleri. 4 ciltte, Tertip ve izahların müellifi: İsa Hebibbeyli, C. I, Bakü: Önder Neşriyat.
• Memmedguluzâde, C. (2004b). Eserleri. Tertip ve izahların müellifi: İsa Hebibbeyli, C. II, Bakü: Önder Neşriyat.
• Memmedguluzâde, C. (2004c). Eserleri. Tertip ve izahların müellifi: İsa Hebibbeyli, C. III, Bakü: Önder Neşriyat.
• Memmedguluzâde, C. (2004d). Eserleri. Tertip ve izahların müellifi: İsa Hebibbeyli, C. IV, Bakü: Önder Neşriyat.
• Memmedov, A. (2003). Celil Memmedguluzâde Yaratıcılığında Azerbaycancılık. Bakü: Elm Neşriyatı.
• Memmedov-Saraçlı, E. (1983). Azerbaycan Bedii Nesri (XIX. asrın sonu – XX. asrın evvelleri). Bakü: Elm Neşriyatı.
• Mirehmedov, A. (1980). Azerbaycan Molla Nasrettin’i. Bakü: Yazıcı.
• Очерк истории Азербайджанской Советской Литературы (1963). Москва: Издательство Академии Наук СССР.
• Resulzâde, M.E. (1990). Asrımızın Siyavuşu. Çağdaş Azerbaycan Edebiyatı. Çağdaş Azerbaycan Tarihi. Bakü: Gençlik Neşriyatı.
• Saraçlı, E. (2007). Azerbaycan Yazıcıları Cumhuriyet Döneminde. Bakü: Elm Neşriyatı.
• Sultanlı, A. (1964). Azerbaycan Dramaturgiyasının İnkişaf Tarihinden. Bakü: Azerneşr.
• Talıbzâde, K. (1984). Azerbaycan Edebi Tenkidinin Tarihi. Bakü: Maarif Neşriyatı.
• Turan, A. (2008). Ali Bey Hüseyinzâde. Moskova: Salam Press.
• Turâni (2006). “Türk dilinin vazifeyi medeniyesi”. Füyûzât (1906-1907). Transliterasyon, tertip ve ön söz müellifi: Ofelya Bayramlı. AMEA Nizami adına Edebiyat Enstitüsü, Bakü: Çaşıoğlu, 140-142.
• Uygur, E. (2004). “Molla Nesreddin Dergisinin Dil Anlayışı”, V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri II, 3063- 3074, 20-26 Eylül, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Uygur, E. (2005). “Celil Memmedguluzâde’nin Anamın Kitabı Piyesinde Dil ve Kimlik Şuuru”. Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi-Turkish Journal of Social Research, Yıl: 9, Aralık, 3, 9-18.
• Uygur,E.(2006). “Molla Nesreddin Dergisinde Felyetonlar”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi 3, Cilt:3, Eylül, 7-21.
• Uygur, E. (2007). “Füyûzât ve Molla Nesreddin Dergilerinde Edebi Dil Tartışmaları”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Cilt: 4, Aralık, 4, 53-64.
• Uygur, E. (2010). “Azerbaycan Matbuatında Füyûzât Dergisi”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Haziran/2, Cilt:7, 150-176.
• Vahabzâde, B. (2004). Seçilmiş Eserleri. 1. cilt (Şiirler), Bakü: Önder Neşriyat.
• Veliyeva, S. (2003). Milli Devletçilik Hareketinin Yükselişi ve Halk Cumhuriyeti Devrinde Azerbaycançılık İdeası, Bakü: Azerbaycan Neşriyatı.
• Yıldırım, İ.M. (2015). “Molla Nesreddin Dergisi ve Türkiye”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 4/2, 658-666.
• Yurtsever, A.V. (1950). Azerbaycan Dram Edebiyatı, Azerbaycan Kültür Derneği Yayınları: 5, Ankara: Bayur Matbaası.
• Zaripova Çetin, Ç. (2018). “XX. yy Başında Paris’te Eğitim Alan ve Siyasi Faaliyetlerde Bulunan Kazan Tatar Aydınları”. Multidisciplinary Studies-4 (Social Sciences), Volume II, Editörler: Temizer A. ve Serbestoğlu İ., Podgorica-Montenegro, İnstitut za Geografiju, 585-601.