Harekeli Bir Mi'râciye’nin Dîbâcesi ve Osmanlı Türkçesinin İmlası ve Telaffuzu Hakkında Düşündürdükleri

Yıl 2020, Sayı: 49, 161 - 184, 16.03.2020

Alper Günaydın

https://doi.org/10.24155/tdk.2020.133

Öz

Bu çalışmada, Hafız Ömer Yenişehr-i Fenârî künyeli bir nâzım tarafından
1790 yılında kaleme alınan ve 318 beyitten oluşan bir mi‘râciyenin
mensur dîbâcesinin dil ve imla ile ilgili söyledikleri değerlendirilecektir.
Tarihî imla, telaffuz ve ağız araştırmalarında bilhassa Osmanlı Türkçesi
için harekeli metinler oldukça ehemmiyetlidir. Elimizdeki mi‘râciye,
bu bakımından iki türlü kıymeti haizdir: Birincisi, mi‘râciyenin, İstanbul
Türkçesi, Osmanlı dönemi ağızları, standart imla ve telaffuz münasebeti
gibi dil ile alakalı bazı meselelerde kısa fakat oldukça ilginç bazı malumat
ihtiva eden mensur dîbâcesi; ikincisi, aruza ve İstanbul Türkçesine göre
harekelenmiş metin kısmı.
Çalışmada ele alacağımız dîbâce kısmı, esere bir giriş mahiyetindedir.
Şair, bu dîbâcede, eseri hakkında kısa bir malumat verdikten sonra dil
teorisini ortaya koyar, profesyonel okuyucu ve yazıcıları sıradan okur-yazar
kitlesinden ayırır, standart edebî dile ağız özelliklerinin yansıtılmasını
tenkit eder, eserini yazarken hem aruza hem de zarif bir telaffuza uygun
okuyuşu temin eden bir imla metodu kullandığını söyler ve bunun nedenlerini
açıklar. Metin kısmında ise şair, kalıplaşan standart Osmanlı imlasını
muhafaza eden telaffuzu ve taktî‘i ise harekelerle gösteren bir imla
metodu kullanır. Şairin kullandığı bu imla metodu, Kur’an imlası ile yakından
ilişkilidir.
Bu çalışmada, on dört satırdan oluşan dîbâcenin tam bir transkripsiyonu
yapılmakta ve şairin imla, telaffuz, ağız, dil vb. ile ilgili kısa fakat
çarpıcı görüşleri değerlendirilmektedir. Çalışmaya ayrıca, dîbâcenin
transkripsiyonlu tam metni ile birlikte bir tıpkıbasımı da eklenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Türkçesi, konuşma dili, imla, telaffuz, İstanbul Türkçesi

A Vowel Marked Mi‘rajiyya and Its Commentaries on Orthography and Pronunciation of the Standard Ottoman Turkish

Öz

In this study, the mi‘rajiyya written by Hafız Ömer Yenişehr-i Fenârî
in 1790’s are evaluated.
The mi‘rajiyya has a prosaic preamble at the beginning which the
author express his thoughts related to the written and spoken language of
the Ottoman Turkish. In this study we focus on not the mi‘rajiyya itself
but its valuable explanatory prosaic text, a foreword called dîbâja.
The dîbâja part is a kind of introduction to the mi‘rajiyya. In this
dîbâja, the poet reveals his theory and perception of language after giving
a brief information about his work, distinguishes professional readers and
writers from the ordinary literary masses, criticizes the reflection of
dialectical features in the standard language, explains his orthographical
method which provides a refined and elegant pronunciation. In the
mi‘râjiyya the poet follows the classical spelling of Ottoman Turkish but
shows the pronunciation and the arûd with wovelmarks. This method has
close ties with the Qur’anic writing system.
In this study, a complete transcription of the text is made and short
but striking views and practices of the author about pronunciation, dialect,
spoken and written language etc. are evaluated. We also add to the study
a facsimile of the prosaic foreword of the mi‘rajiyya.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Turkish, spoken language, orthography, pronunciation, Istanbul Turkish

Kaynakça

• Ahmed Cevdet Paşa, (2000). Medhal-i Kavâid (Haz. Nevzat Özkan). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Akar, Metin (1987). Türk Edebiyatında Manzum Mi‘rac-nâmeler. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Beyatlı, Yahya Kemal (1997). Edebiyata Dair. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları. Bilgin, Orhan (1995). “Ferâğ Kaydı”. TDV İA, C 12, 354-356.
• Crowley, Tony (2003). Standard English and the Politics of Language. London.
• Dakuki, İbrahim (1997). “Halk Edebiyatı -Arap Edebiyatı-”. TDV İA, C 15, 350-352.
• Develi, Hayati (2009). Osmanlının Dili. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Duman, Musa (1993). Evliya Çelebi Seyahatnamesine Göre 17. Yüzyılda Ses Değişmeleri. (Doktora tezi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Duman, Musa (1995). “Türkiye Türkçesi’nin Tarihi Kaynaklarından Carbognano’nun Garameri ve İmlâ-Telaffuz İlişkisi Bakımından Önemi”. İlmî Araştırmalar: Dil, Edebiyat, Tarih İncelemeleri, 1, 95-196.
• Duman, Musa (1995). Evliya Çelebi Seyahatnamesine Göre 17. Yüzyılda Ses Değişmeleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Fowler, Henry Watson (1965). Fowler’s Modern English Usage. Edited by Sir Ernest Gowers (2nd ed.). Great Britain, Oxford University Press.
• Gülsevin, Gürer (2007). Eski Anadolu Türkçesinde Ekler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hafız Ömer Yenişehr-i Fenârî; Miraciye, Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emîrî Koleksiyonu, Demirbaş no: AEMNZ1375.
• Hafız Ömer Yenişehr-i Fenârî; Miraciye, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar Katalogu, Demirbaş no: TY7390.
• İz, Fahir (1989). “Evliyâ Çelebi ve Seyahatnâmesi”. Belleten, 53, 709-733.
• Kartallıoğlu, Yavuz (2011). Klasik Osmanlı Türkçesinde Eklerin Ses Düzeni (16, 17 ve 18. Yüzyıllar). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları
• Kartallıoğlu, Yavuz (2015). “Carbognano’ya Göre Osmanlı Türkçesi Yazı ve Konuşma Dili İlkeleri”. Dil Araştırmaları, 16, 7-27.
• Kaya, Hasan (2014). “Ömer Hafız-ı Yenişehr-i Fenârî’nin Mi‘râciyesi”. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, volume 9/6 spring, 677-718, Ankara-Turkey.
• Seyhan, Tanju (2012). “Babür’ün Aruz Risalesi’nde Yer Alan Bazı Dilbilgisi ve Yazım Kuralları”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 31, 217-241.
• Uzun, Mustafa (2005). “Mi‘râciyye”. TDV İA, C 30, 135-140.
• Üzgör, Tahir (1990). Türkçe Dîvân Dîbâceleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Üzgör, Tahir (1994). “Dîbâce”. TDV İA, C 9, 277-278.