A Language and Three Alphabets: The Alphabets Used by Uyghur Turks from 20th Century to the Present

Yıl 2021, Sayı: 51, 11 - 34, 19.03.2021

Reyila Kaşgarlı

https://doi.org/10.24155/tdk.2021.155

Öz

Alphabet in Turkestan geography in 20th century is a notion which
was directed by political authority, presented and transformed with modernization
and improvement ideals, yet utilized as a significant means of
cultural assimilation system. In context with the invasion of USSR of the
lands on which Turkic people are living and the policies imposed on there
afterwards, Uyghur Turks who live in East Turkestan as a considerable
population has shared generally the same fate with other Turkish kins in
terms of alphabet policy. On the other hand the alphabet used by Uyghur
Turks in East Turkestan depended on the political and social conditions of
China, the country which they are bound to.
In the 20th century, Uyghurs used Arab, Cyrillic and Latin alphabets.
The politicies adopted by the States governing Uyghur people forced Uyghurs
to use different alphabets and frequently change alphabets for Modern
Uyghur Turkish at the same time. Currently East Turkestan Uyghurs
use Latin alphabet unofficially besides Uyghur-Arab alphabet. Kazakhstan
Uyghurs and Kyrgyzstan Uyghurs both use Uyghur-Arab alphabets
unofficially besides Uyghur-Cyrillic alphabet. And Uyghurs in Turkey
make publications using Uyghur-Arab alphabet.
Our study focuses on the alphabets that have been used by Uyghurs
from the beginning of the 20th century to the present. The purpose of our
study is to reveal the alphabet matter of Uyghurs since the 20th century
and to examine the reasons of change of alphabet. Furthermore the study
draws attention to the matter of alphabet, which is one of the unsolved
problems at present. Qualitative research method has been used in the
study. Secondary sources have been used for the information unavailable
due to the cencorship on the sources in East Turkestan.

Anahtar Kelimeler

Uyghur Turks, alphabet, change of alphabet, culture

Bir Dil Üç Alfabe: 20. Yüzyılın Başından Günümüze Uygur Türklerinin Kullandığı Alfabeler

Öz

20. yüzyılda Türkistan coğrafyasında alfabe; siyasal otorite
tarafından yön verilmiş, modernleşme ve ilerleme söylemleriyle
sunulmuş, değiştirilmiş ancak kültürel asimilasyon sisteminin önemli bir
aracı olarak kullanılmış bir olgudur. Batı Türkistan’da varlığını sürdüren
ve hatırı sayılır nüfusa sahip olan Uygur Türkleri, SSCB’nin istila ettiği
Türk halklarına uyguladığı alfabe politikası ve sonuçları bağlamında,
genel olarak diğer Türk kökenli soydaşlarıyla aynı kaderi paylaşmışlardır.
Doğu Türkistan’daki Uygur Türkleri ise bağlı bulunduğu ülke olan Çin’in
siyasi ve sosyal koşulları çerçevesinde alfabe kullanmıştır.
20. yüzyılda Uygur Türkleri Uygur-Arap, Uygur-Kiril ve Uygur-
Latin alfabesi kullanmıştır. Uygur Türklerinin Çağdaş Uygur Türkçesi
için, aynı zaman diliminde farklı alfabeler kullanmasında ve sıklıkla
alfabe değiştirmesinde, Uygur Türklerini idare eden devletlerin izlediği
politikalar etkili olmuştur. Günümüzde Doğu Türkistan’daki Uygur
Türkleri Uygur-Arap alfabesinin yanı sıra gayriresmî olarak Uygur-
Latin alfabesini de kullanmaktadır. Batı Türkistan’daki Uygur Türkleri,
Uygur-Kiril alfabesi ile beraber gayriresmî olarak Uygur-Arap alfabesi
kullanmaktadır. Türkiye başta olmak üzere Müslüman coğrafyasında ve
Batı’da yaşayan Uygur Türklerinin ise yaygın olarak Uygur-Arap alfabesi
kullanırken Uygur-Latin alfabesini de kullandığı bilinmektedir.
Bu çalışmanın amacı, 20. yüzyılın başından günümüze kadar olan
süreçte Uygur Türklerinin kullandığı alfabeleri nitel araştırma yöntemiyle
irdeleyerek, sıklıkla alfabe değiştir(t)menin sürecini ve nedenlerini
ortaya koymaktır. Ayrıca Uygur Türklerinin günümüzde çözüm bekleyen
sorunlarından biri olan alfabe meselesine dikkat çekmektir.

Anahtar Kelimeler

Uygur Türkleri, alfabe, alfabe değişimi, kültür, Doğu Türkistan

Kaynakça

• Abdulla Tehur, A. vd., (2010). Hazirki Zaman Uygur Tili. Ürümçi: Şincang Halk Neşriyatı.
• Akpınar, Y. (2013). Çağdaş Türk Edebiyatları-I. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• Aslan, B. (2009). “Sovyet Rusya Hâkimiyetinde Yaşayan Türklerin Ortak ‘Birleştirilmiş Türk Alfabesi’nden ‘Rus Kiril’ Alfabesine Geçirilmesi”. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi TAED, 40, 357-374.
• Baudunov, E. A. (2001). Kırgızistan Uygurlirinin Edebiyati. Bişkek: Uluslararası Bilim Programı Entegrasyon Enstitüsü Uygur Filolojisi Bölümü Yayınları.
• Bekin, M. R. (2005). Doğu Türkistan Vakfı Başkanı M. Rıza Bekin’in Anıları. İstanbul: Kastaş Yayınları.
• Demir, N. ve Yılmaz, E. (2014). Bitmeyen Öykü: Alfabe Tartışmaları (Rapor). Ankara: Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi Yayınları.
• Dwyer, A. M. (2005). The Xinjiang Conflict: Uyghur Identity, Language Policy, and Political Discourse. East-West Center Washington.
• Emiloğlu, A. T. (1973). “Changes in Uighur script during the past 50 years”. Central Asiatic Journal, 17, 128-129.
• Ezizi, S. (17.12.1959). Şincang Geziti. Uumçi.
• Ezizi, S. (1990). Ömür Dastani. 1. cilt, Pekin: Milletler Neşriyatı.
• Fu, M. J. (1986). “Zhongguo Shaoshu Minzu Yuyan Diaocha”. Zhongguo Dabaike Çuanshu –Minzufenjuan. Pekin: Zhongguo Dabaike Çuanshu Yayınevi.
• Gündoğdu, A. (2014). “Türk Dil Birliğinin Sonbaharı (1926-1941 Latin Alfabesi Dönemi)”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 54/ 2, 1-18.
• Hamut, B. ve Joniak, A. (2015). “The Language Choices and Script Debates among the Uyghur in Xinjiang Uyghur Autonomous Region, China”. Linguistik online, 70, 111-124.
• Heyderup A. T. (1993). “Sovet İttipakidiki Uygurlarnin Edebiy Tilni Berpa Kiliş Ceryani”. Kaşgar Pedagogika Enstituti İlmiy Jornili, 4, 75-83.
• Huang, J. H. (2005). Guomindang Hükümetinin Şincang Siyaseti ve Unin Akiviti (Çev. Ahmet Pasar). Pekin: Milletler Neşriyatı.
• İshakof, E. (1965). “Uygur, Kazak Yeni Yeziklirini İnkilabiy Roh Bilen Omumlaşturayli”. Uygur Yeni Yezikinin Fan’eni, Kazak Yeni Yeziqinin Fa’eni ve Munasivetlik Hoccetler. Ürümçi: Şincan Halk Neşriyatı.
• Jarring, G. (1981). “The New Romanized Alphabet For Uighur And Kazakh And Some Observations On The Uighur Dialect Of Kashgar”. Central Asiatic Journal, 3/4, 25- 230-245.
• Janbaz, W. A. - Saleh, I. - Duwal, J. R. (2006). “An İntroduction to Latin-Script Uyghur”. Middle East & Central Asia Politics, Economics, and Society Conferans, Sept. 7-9, University of Utah, Salt Lake City, USA. p. 1-15.
• Janbaz, W. A. ve Saleh, I. (2006). “Uyghur language processing on the Web”. AIML 06 International Conference, 13 - 15 June 2006, Sharm El Sheikh, Egypt. p. 18-23.
• Kahar, N. ve Abdukerim, W. (2000). “21-Esirge Yeni Sovga-Birlikke Kelgen Tunci Kompyoter Yezikinin Deslepki Layihisi Bekitildi”. Ürümçi Keçlik Geziti, 16.12.2000, 4.
• Karluk, A. C. (2017). “One of the Endangered Languages: Yellow Uyghur”. bilig, 82, 133-152.
• Kaşgarlı, S. M. (1998). Çağdaş Uygur Türklerinin Edebiyatı. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Komisyon (1954). Uygur Edebiy Tilinin Kiskiçe İmla Kaidiliri. Ürümçi: Şincang Halk Neşriyatı.
• Komisyon (1973). Uygur Yeni Yezikinin İmla Kaidisi. Ürümçi: Şincang Halk Neşriyatı.
• Komisyon (1982). Uygur Kazak Kona Yezikini Eslige Keltürüş Togrisida. İkinci Növetlik Memliketlik Milletler Til-Yezik Hizmiti Yigini Hatırısı, 20.9.1982.
• Komisyon (1983). Uygur Yezikinin Elipbesi ve Uygur Edebiy Tilinin İmla Kaidesi. Ürümçi: Şincang Halk Neşriyatı.
• Komisyon (1989). Yanlivaştin Tugulgan Uygur Helki. Almatı: Kazakistan Neşriyatı.
• Kurban, İ. (1995). Doğu Türkistan İçin Savaş. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. Lattimore, O. (1975). Privot of Asia. New York AMS Press.
• Li, S. (1953). “Weiwuer Wenzi Gaige Wenti”. Zhongguo Yuyan, 2, 57-62.
• Ma, D. J. ve Shu, J. Y. (2007). “Şerki Türkistan Döliti” Hamhiyalinin Berbat Boluşi (Çev. Ehmet Mömin Tarimi). Ürümçi: Şincang Halk Neşriyatı.
• Muhemmet, T. (2011). “20-Esirnin Otturiliri Elimizde Elip Berilgan Yezik İslahatinin Baş-Ahiri Togrisida”. Şincang Tarih-Medeniyiti, 45, 24-29.
• Nebican, T. (2013). “Orta Asya’daki Uygurların Kültürü ve Başarıları Üzerine”. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 1/2, 65-93.
• Orhun, A. (2006). “Uygur Nami ve Hazirki Uygur Edebiy Tilinin Şekilliniş Ceryani”. Şincang Tezkiriçiliki Jornili, 4, 28-44.
• Orhun, A. (2014). “Hazirki Zaman Uygur Millitinin Şekilliniş Ceryani”. Tarihimizdiki Sirlar, 4, Pekin: Milletler Neşriyati: 148-173.
• Osmanov, M. ve Sabit, A. (1987). Hazirqi Zaman Uygur Edebiy Tilinin İmlasi Hekkide Savat. Ürümçi: Şincang Halk Neşriyatı.
• Rahman, A. ve Ömercan. (1996). “20-Esirdin Buyanki Uygur Yezik Terekkiyati”. Şincan Tarih Materyalliri, 40, 60-133.
• Sabit, A. (2014). “Hazirki Zaman Uygur Yezikinin Terekkiyat Ceryani”. Tarih Betlirini Varakliganda. Pekin: Milletler Neşriyatı.
• Sadvakasov, G. (2009). Izbrannıe Trudı. 2. cilt, Almatı: Giga Treyd SSO Yayınları.
• Shen, Zh. H. (2007). Zhong Su Guanxı Shıgang, Pekin: Şinhua Neşriyatı.
• Spolsky, B. (2014). “Language and Public Policy Language management in the People’s Republic of China”. Language, 90/ 4,165-179.
• Sulayman, E. (2007). “Keşker Basma Buyumliri ve Ötkünçi Devirdiki Uygur Tili Mediniyiti”. Şincang Üniversiteti İlmiy Jornili, 28/4, 1-11.
• Sultan, A. (2001). “20-Esir Uygur Edebiyatinin Umumiy Ehvali”. İlmiy Makalilar Toplimi. Ürümçi: Şincang Üniversitesi Neşriyati, 1-37.
• Şehidi, B. (1958). “Her Millet Helkinin Özara Öginişi Üçün Paydilik Bir Koral”. Yezik Özgertişi, 1, 1-5.
• Şehidi, B. (1986). Şincangnin 50 Yili. Pekin: Milletler Neşriyatı.
• Teklimakani, A. P. (2010). Muhakimetul Lugeteyindin Meariful Lugeteyingiçe. İstanbul: Teklimakan Uygur Neşriyatı.
• User, H. Ş. (2015). Başlangıcından Günümüze Türk Yazı Sistemleri. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Wei C. Y. (1993). “An Historical Survey of Modern Uighur Writing since the 1950s in Xinjiang, China”. Central Asiatic Journal, 3/4, 37- 249-322.
• Yang, Ce. (2007). Jindai Xinjiang Shishi Shulun. Pekin: Zhong Yang Minzu Daxue Neşriyatı.
• Jarring, G. V. (1998). Keşkerge Kayta Seper (Haz. Yang Lian; Çev. Abdugupur Seidin). Ürümçi: Şincang Halk Neşriyatı.
• Zhou, Y. G. (1961). Hanzi Gaige Gailun. Pekin: Wenzı Gaıge Neşriyatı.
• Bizning Veten (1986). Almatı: Kazak Veten Cemiyeti. (Gazete)
• Kaşğar -Katalog (1932). Svenska Missionstryckeriet, 1-4.
• Türkistan Takvimi (1936). Kashgar: Swedish Mission Press.
• Kocaoğlu, T. (2012). “Eski Sovyetler Birliğindeki Alfabe Politikası ve Bugün”. http://www.haberakademi.net/2012/haberoku.aspx?hbr=16661 (Erişim: 25. 01.2018).
• Şahin, E. (2013). “Türk Dünyasında Yazı Birliği: Latin Alfabesi Temelinde Yeni Türk Alfabeleri”. Yeni Türkiye, 53: 449-457 (http://turkoloji.cu.edu.tr/pdf/erdal_ sahin_turk_dunyasinda_yazi_birligi.pdf) (Erişim: 22.12.2017 )