Bağımsızlık Sonrası Çıkarılan Yasa ve Kanunlar Çerçevesinde Kırgız Türkçesinin Durumu

Yıl 2021, Sayı: 52, 465 - 488, 27.10.2021

Dooletbek Eshekenov Semih Babatürk

https://doi.org/10.24155/tdk.2021.192

Öz

Kırgızistan Cumhuriyeti, 31 Ağustos 1991 tarihinde bağımsızlığını ilan ettikten sonra, hızlı bir şekilde, Kırgız dilinin kullanım alanının yaygınlaşması için çalışmalar başlatılmıştır. İlk yıllarda ülkede başta Ruslar olmak üzere pek çok etnik grubun bulunmasından dolayı bu çalışmalar
pek başarılı olamamıştır. Otuz yıllık süreç göz önünde bulundurulduğunda, Kırgız dili kullanım açısından ilk yıllara oranla oldukça gelişim
göstermiştir. Günümüzde, Kırgızcanın bilim, eğitim, basın-yayın dili vb. birçok alanda yaygın kullanımını görmek mümkündür. Dil kullanımının
yaygınlaşması zaman alır. Kırgızca kullanımının yaygınlaşma süreci devam etmektedir. Bu süreçte Kırgızistan Parlamentosu tarafından çıkarılan yasa ve kanunların etkisinin yanı sıra, millî birlik ve beraberliğin, halkın kültürel değerlerine ve diline sahip çıkmasının etkisi de azımsanmayacak kadar çoktur.
Çalışmada Kırgızistan’da, Sovyetler Birliği zamanında Kırgızcanın durumuyla ilgili giriş mahiyetinde bilgi verilmiştir. Kırgızistan Cumhuriyeti’nin bağımsızlığıyla birlikte yasa ve kanunlar çerçevesinde günümüze kadar Kırgız dilini geliştirme ve yaygınlaştırma, devlet dili ve resmî dil yapma çabaları anlatılmıştır. Kırgız dilinin gelişmesine katkı yapan kurum ve kuruşlar hakkında bilgi verilmiştir. Günümüzde Kırgız dilinin
kullanım alanının genişletilmesiyle ilgili güncel sorunlardan bahsedilerek çeşitli çözüm önerileri sunulmaya çalışılmıştır. Sonuç ve öneriler bölümünde Kırgız dilinin bugünkü durumu ve kullanım alanı, dilin hak ettiği değeri alması için hem devlet hem de bireysel olarak yapılması gerekenler özetlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kırgızistan, Kırgızca, resmî dil, devlet dili, dil durumu.

The Kyrgyz Language Situation in the Laws of Independence Years

Öz

After the Kyrgyz Republic gained its independence on August 31,
1991, considerable efforts were made to the rapid development of the
Kyrgyz language. However, these efforts were not successful in the
first years why there were many Russian-speaking population and other
ethnic groups in it. By 2021 the Kyrgyz language has shown remarkable
development in terms of usage. Now, it is possible to observe the
widespread use of Kyrgyz in many fields such as science, education,
mass communication. Language use is a slowly changing process, so the
Kyrgyz language use area continues to broaden by decades. Thus, definite
laws have been enacted by the Kyrgyz state parliament to contribute
to language development, whereas the effect of national unity and the
people’s protection of their values are also taken into consideration.
The study describes the situation of the Kyrgyz language in the preindependence period. The efforts to popularize the language and make it
both a state and official language status have been explained. The paper
provides information regarding the organizations that contribute to the
development of the Kyrgyz language. Along with mentioning the current
problems of the language, the study also suggests various solutions to
solve them. The conclusion and the section of suggestions describe
the current situation and the usage area of the Kyrgyz language. Some
recommendations regarding what kind of steps should be taken by the
state and in-person are included. All these attempts are performed to give
the Kyrgyz language the importance that it deserves.

Anahtar Kelimeler

Kyrgyzstan, Kyrgyz, official language, state language, language status.

Kaynakça

• Akunov, A. A. (2015). “2005-cılı 24-marttagı cana 2010-cılı 7-apreldegi eldik ıñkılaptardın tarıhına kıskaça serep”. Door cañırtkan eldik ıñkılaptar: 2005-cıldın 24-martında cana 2010-cıldın 7-aprelinde Kırgızstanda cüzögö aşkan eldik ıñkılaptardın maarakelerine arnalgan cıynak. Bişkek: KRPcÖ İbnın aldındagı “Tipografiya” mamlekettik işkana, 21-118.
• Alyılmaz, C. (2013). “(Kök)Türk Harfli Eski Türk Yazıtlarının Kırgızlar Açısından Önemi”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi, 2 (4), 1-26 . DOI: 10.7884/teke.255
• Batırbayeva, Ş. D. (2010). Epoha stalinizma v Kırgızstane v çeloveçeskom izmerenii. Moskova: Rossiyskaya politiçeskaya entsiklopedia (ROSSPEN).
• Baydildeyev, C. (2010). Kayra cangan ısımdar. Bişkek.
• Baydildeyev, C. (2015). Kırgız-Kazak intelligentsiyasının baylanıştarı (XX k. başı). Bişkek: Maxprint.
• Bell, R. T. (1980). Sotsiolingvistika: tseli, metodı i problemı. Moskova: Mejdunarodnıye otnoşeniya.
• Belov, S. A. ve Kropaçev, N. M. (2020). “Ponyatiye gosudarstvennogo yazıka”. Vestnik Sankt-Peterburgskogo universiteta. Yazık i literatura. 17 (1), 4-21. https://doi.org/10.21638/spbu09.2020.101
• Cumabayev, M. E. ve Bektemirova, A.K. (2013). Sovet koomunun tarıhı: cogorku okuu cayları üçün okuu kuralı. Bişkek: Maxprint.
• Cumakunova G. (2018). “Bağımsızlığının 27. Yılında Kırgızistan’da Devlet Dilinin Durumu”, Karadeniz Araştırmaları, XV/60, 124-134. Deşeriyev, Y. D. ve Tumanyan, E.G. (1980). Vzaimootnoşeniye razvitiya natsionalnıh yazıkov i natsionalnıh kultur. Moskova: Nauka.
• Dikambayev, K. (2010). “Moi vospominaniya o İ.R.Razzakove”. İshak Razzakov – Kırgızstandın zalkar uulu. İlimiy dokladdar, makalalar, eskerüülör = İshak Razzakov – velikiy sın Kırgızstana. Nauçnıye dokladı, statyi, vospominaniya. Bişkek: Turar.
• Djunuşaliyev, Dj. (2003). Vremya sozidaniya i tragediy. 20–30-e godı XX v. Bişkek: İlim.
• Erkin Too gazetesi, 15 Şubat 2019 tarih ve No. 11 (2975) sayısı, 15.
• Haidju, Y. (2020). “Sovremennoe polojenie russkogo yazıka v gosudarstvah Tsentralnoy Azii”. Postsovietskiye issledovaniya, tom 3, No. 3, 250-270.
• İmankulov, M.K. (2012). Kırgızstandın tarıhı: XX-XXI kk. Orto mekteptin 9-kl. okuu kitebi. Bişkek: “Bilim-kompyuter”.
• İzmailov, A.E. (1957). Oçerki po istorii sovetskoy şkolı v Kirgizii za 40 let (1917- 1957 gg). Frunze: Kirgizskoye gosudarstvennoe uçebno-pedagogiçeskoe izdatel’stvo.
• Kamçıbekova, K. (2006). “Sovyet Dönemi Kırgız Türkçesinde Dil Plânlaması”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 26, 31-40.
• KRT (2000). – Kırgız Respublikasının tarıhı. Cogorku okuu cayları üçün okuu kitep. Bişkek: “Kırgızstan” basma üyü.
• Kuriyozov, E., Doval, Y., Gómez-Rodríguez, C. (2020). “Cross-Lingual Word Embeddings for Turkic Languages”. Proceedings of the 12th Language Resources and Evaluation Conference, 4054–4062.
• Landau, J.M., Kellner-Heinkele, B. (2001). Politics of Language in the ex-Soviet Muslim States: Azerbaijan, Uzbekistan, Kazakhstan, Kyrgyzstan, Turkmenistan and Tajikistan. Ann Arbor: University of Michigan Press.
• Malahova, Y. M. (2018). “Formirovanie prioritetov gosudarstvennoy obrazovatelnoy politiki v sovetskom gosudarstve v 1917–1920-x gg.”. Studençeskiy elekronnıy jurnal “StRİJ”. No. 3 (20), 109-113.
• Mihaylov, M.M. (1989). Dvuyazıçiye: problemı, poiski. Çeboksarı: Çuvaşknigoizdat.
• Peterburgskiy, M. Y. (2020). “Gosudarstvennıy yazık, ofitsialnıy yazık i yazık menşinstva: teoretiko-pravovıye problemı definitsiy i regulirovaniya statusa v mnogonatsionalnom gosudarstve”. Proceedings of the Institute of State and Law of the RAS. 2020. Volume 15. No. 5, 203-229. doi: 10.35427/2073-4522-2020-15-5-peterburgsky
• Turgunbayeva, A.M. (2008). Formirovanie sistemı narodnogo obrazovaniya v period kul’turnoy revolyutsii v Kirgizii (20-30-e godı XX veka). Bişkek: KRSU.
• Vahtin, N.B. ve Golovko, Ye.V. (2004). Sotsiolingvistika i sotsiologiya yazıka: Uçebnoye posobie. Sankt-Peterburg: “Gumanitarnaya Akademiya”.
• https://www.bbc.com/kyrgyz/blog-47797098 – 26.06.2021
• http://www.stat.kg/kg/statistics/obrazovanie/ – 29.06.2021
• https://24.kg/kyrgyzcha/71762_bishkekte_kyirgyiz_tilduu_besh_gana_bala_bakcha_bar – 28.06.2021