Lexicographic Approach to the Literary Language of Ismail Shikhli

Yıl 2022, Sayı: 54, 69 - 91, 17.10.2022

Sahla Ahmadova

https://doi.org/10.24155/tdk.2022.207

Öz

One of the important dictionaries that should be compiled in Azerbaijani lexicography is the dictionaries of the writer’s language. The purpose of this article is to research this language from a lexicographic approach (method) and to give its lexicographic analysis for the preparation of theoretical bases for the dictionary of Ismail Shikhli’s language. It is not accidental that the language of the People’s Writer of Azerbaijan Ismail Shikhli is chosen for the preparation of a dictionary of the writer’s language. I. Shikhli’s works have been published repeatedly for many years, they have readers of all ages, and are always included in the secondary school curriculum. His work has always been of interest to researchers, both in terms of literary studies and language. The most interesting part of I. Shikhli’s lexicon has less frequent words, which doesn’t occur in the explanatory dictionary of the Azerbaijani language, but reader can come across with it in Shikhli’s works. Such words are sufficient and should be represented not only in the author’s dictionary, but also in general dictionaries. For example, “yahralanmak”- to be trimmed in the form of a strip / to be trimmed and lined up in the form of a stripe. Zulla hat - a very tall type of hat made of curly fur. The hats of the soldiers of the XI Army were also called zulla hats because they reminded the people of the ancient type of hats. “haykirmak” – to shout, to scream. I. Shikhli’s language is rich in ethnographic vocabulary. In Shikhli’s works one can find a wide encyclopedic explanation of some words related to the life, standards, customs and traditions of the people: “iynalik”- one of the traditions of Novruz holiday. “jidirhangi” -explanatory dictionary hasn’t registered it. The name
of percussion based music and dance performed in horse races. “diradoyma” - although it is registered only in the explanatory dictionary as the name of the play, it is also found as the name of a dance in the language of I. Shikhli. In compiling an explanatory dictionary, it is sometimes necessary to use the works of four or five writers in order to fully cover all the meanings of words in the language. I. Shikhli is able to skillfully demonstrate the possibilities of the word, such as polysemy, homonymy, and provide vocabulary material alone to present the meaning of the word. In this
regard, the article presents an illustrative material on the use of the word heel in four meanings and the word root in three meanings. Preparing a dictionary of the writer’s language by studying Shikhli’s work from lexicographic point of view, revealing interesting language facts is not only a monument set up with the author, but also a service to the work of collecting components of a treasure called the Azerbaijani language, enrichment of the language corpus, compilation of multivolume general dictionaries.

Anahtar Kelimeler

Dictionary, lexicographic approach, lexicographic analysis, semantic structure, illustration.

İSMAYIL ŞIXLININ BƏDİİ DİLİNƏ LEKSİKOQRAFİK YANAŞMA

Öz

Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli simalarından biri olan Xalq yazıçısı İsmayıl Şıxlı müasir dövrdə ən çox oxunan, əsərləri təkrar-təkrar nəşr olunan, adı məktəb dərsliklərindən düşməyən, haqqında tədqiqat işləri yazılan ədiblərdəndir. İ. Şıxlının əsərlərinin dili araşdırmaların mövzusu olsa da, xüsusən məşhur “Dəli Kür” əsərinin dili tədqiq olunsa da, onun bədii dilinin lüğətçilik üçün əhəmiyyəti diqqətdən kənarda qalmışdır. Bu məqalədə İsmayıl Şıxlının bədii dili leksikoqrafik yöndən təhlil olunur, müxtəlif tipli lüğətlərin, xüsusən izahlı lüğətlərin tərtibində istifadə olunması yolları araşdırılır, İ. Şıxlının dilinin lüğətinin tərtibinin vacibliyi vurğulanır. İ. Şıxlı leksikasının maraq doğuran qismi Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində olmayan, lakin oxucunun qarşısına çıxa biləcək az işlək leksikadır. Belə sözlər kifayət qədərdir və həm ümumi lüğətlərdə, həm də yazıçı lüğətində təmsil olunmalıdır. Məsələn: yehrələnmək - zolaq şəklində nizamla biçilmək, nizamla biçilib zolaq şəklində düzülmək; züllə papaq - qıvrım tüklü dəridən tikilən çox hündür papaq növü. XI Ordu əsgərlərinin baş geyiminə də xalq arasında qədim papaq növünü xatırlatdığı üçün züllə papaq demişlər; heykirmək - bağırmaq, böyürmək, hayqırmaq. İ. Şıxlının dili etnoqrafik leksika ilə zəngindir. Şıxlının əsərlərində xalqın həyatı, məişəti, adət-ənənələri ilə bağlı bəzi sözlərin geniş ensiklopedik izahını tapmaq mümkündür: iynəlik - Novruz bayramı adətlərindən biri. cıdırhəngi - izahlı lüğətdə qeydə alınmayıb. Cıdır yarışlarında ifa olunan zərbli havanın və rəqsin adı. dirədöymə - izahlı lüğətdə yalnız oyun adı kimi qeydə alınsa da, İ. Şıxlı dilində həm də rəqs havasının adı kimi rast gəlinir. Ümumi izahlı lüğətlərin tərtibində dildə sözün bütün mənalarını əhatə etmək üçün bəzən dörd-beş yazıçının yaradıcılığından istifadə etmək lazım gəlir. İ. Şıxlı sözün çoxmənalılıq imkanlarını məharətlə sərgiləyə bilir, sözün məna tutumunu təqdim etmək üçün lüğət materialı verir. Məqalədə daban sözünün 4 mənada, kötük sözünün üç mənada işlənməsinə dair illüstrativ material göstərilir. İ. Şıxlı yaradıcılığını leksikoqrafik baxımdan araşdırmaq və maraqlı dil faktlarını üzə çıxarmaq Azərbaycan dili adlı bir xəzinənin tərkib hissələrinin toplanması, dil bankının (korpusunun) zənginləşməsi, çoxcildlik ümumi lüğətlərin tərtibi işinə də xidmətdir.

Anahtar Kelimeler

: Lüğət, izahlı lüğət, leksikoqrafiya, leksikoqrafik yanaşma, leksikoqrafik təhlil, semantik struktur.

Kaynakça

• Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. (2007). Bakı: Şərq-Qərb.
• Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. (1966). 4 cilddə. I cild. Bakı: Elm.
• Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. (1980). 4 cilddə. II cild. Bakı: Elm.
• Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. (1983). 4 cilddə. III cild. Bakı: Elm.
• Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. (1987). 4 cilddə. IV cild. Bakı: Elm.
• Əhmədov, B. (2015). Etimologiya lüğəti. Bakı: Altun kitab.
• Xəlilov, B. (2014). İsmayıl Şıxlı: müəllim haqqında müəllim sözü. Bakı: Bakı çap evi.
• Kaşğari, M. (2006). Divanü Lüğat-it-türk. 4 cilddə, I cild, Bakı: Ozan.
• Kazımov, Q. (2009). “Dəli Kür”ün dili. Seçilmiş əsərləri. 4-cü cild, Bakı:Nurlan.
• Şıxlı, İ. (1968). Dəli Kür. Bakı: Gənclik.
• Şıxlı, İ. (1985). Cəbhə yolları. Bakı: Gənclik.
• Şıxlı, İ. (2005). Seçilmiş əsərləri. İki cilddə. I cild. Bakı: Şərq-Qərb.
• Şıxlı, İ. (2005a). Seçilmiş əsərləri. İki cilddə. II cild. Bakı: Şərq-Qərb.
• Tanrıverdi, Ə. (2012). “Dəli Kür” romanının poetik dili. Bakı: Elm və təhsil. Gulusoy, İ., Guliyeva, K. (2021) İsmayıl Şıxlının “Ölən dünyam” romanında cümhuriyyət dönəmi azadlıq mücadiləsinin bədii ifadəsi, The X International Scientific Symposium dedicated to the 880th anniversary of Nizami Ganjavi “Science and Education: yesterday, today, tomorrow”, 23 January 2021, Stockholm, Sweden, p.63-66.