THE APPEARANCE OF THE VERBS “Çal-, Çert-, Play-, Tart” IN OTHER TURKISH DIALECTS

Yıl 2022, Sayı: 54, 195 - 217, 17.10.2022

Fatih Çelik

https://doi.org/10.24155/tdk.2022.212

Öz

Verbs used in languages form the main structure of the language. Most of the borrowed words in the language are nouns. Verbs, on the other hand, are less borrowed elements. Names in Turkish languages differ more. Each Turkish community has taken different names from neighboring states. However, the verbs used in Turkic languages have generally been common. In this study, the verbs çal-, çert-, oyna-, tart-, which are used in the sense of playing a musical instrument in Kyrgyz Turkish, are emphasized. Although the common roots of the same roots are preserved in Turkish dialects, differences have occurred over time. These differences are seen in the use of words. The verbs çal-, çert-, oyna- , tart- which express to play a musical instrument, are used differently
in Turkish dialects. In the study, it was stated that these verbs are used in common or differently among the dialects. The equivalents and usage patterns of these verbs have been revealed. In addition, the varying structure of the verbs çal-, çert-, oyna-, tart- from Old Turkish to the present has been emphasized. In these verbs, it is emphasized how new meanings are formed. As a result, it was revealed that which verbs are used to mean “playing a musical instrument” in dialects

Anahtar Kelimeler

Turkish dialects, çal-, çert-, oyna-, tart-, music, musical instruments.

KIRGIZ TÜRKÇESİNDE ÇALGI ALETİ KULLANMAK ANLAMINA GELEN “ÇAL-, ÇERT-, OYNA-, TART-” FIILLERININ DİĞER TÜRK LEHÇELERİNDEKİ GÖRÜNÜMÜ

Öz

Dillerde kullanılan fiiller, dilin esas yapısını oluşturur. Dil içerisindeki alıntı kelimelerin çoğunluğu isimlerdir. Fiiller ise dilin ana gövdesini oluşturan ve isimlere göre daha az alıntı yapılan unsurlardır. Türk lehçelerinin kelime hazinesi birbiriyle karşılaştırmalı olarak incelendiği zaman isimlerden oluşan kelimelerin daha çok farklılık gösterdiği görülmektedir. Her Türk topluluğu, yaşadığı çağ ve iletişim içerisine girdiği komşuların etkisiyle faklı dillerden kelimeler almıştır. Fakat lehçeler arasında zaman ve mekân ayrılığı ne kadar uzun bir dönemi kapsarsa kapsasın fiillerin küçük fonetik farklılıklar haricinde çoğunlukla ortaklığını koruduğu görülmektedir. Zaman, mekân vb. sebeplerden kaynaklanan farklılaşmanın daha çok kullanılan fiillerin karşıladıkları anlamlardaki değişmelerde olduğu tespit edilmiştir. Bu çalışmada Kırgız Türkçesinde “müzik aleti çalmak” anlamında kullanılan çal-, çert-, oyna-, tart- fiillerinin diğer Türk lehçelerindeki görünümü üzerinde durulmuştur. Müzik aleti çalmayı ifade eden çal-, çert-, oyna-, tart- fiillerinin Türk lehçelerinin bazılarında ortak, diğerlerinde ise farklı anlamlara gelecek şekilde kullanıldığı görülmektedir. Çalışmada bu fiillerin Kırgız Türkçesi başta olmak üzere hangi lehçelerde ortak veya farklı kullanıldığı belirlenerek karşılıkları ve kullanım şekilleri ortaya konulmuştur. Aynı zamanda çal-, çert-, oyna-, tart- fiillerinin Eski Türkçeden günümüze kadar değişen yapısı üzerinde durulmuştur. Ele alınan fiillerde yeni anlamların hangi sebeplere bağlı olarak ortaya çıktığı veya çıkmadığı üzerine değerlendirmeler yapılmıştır. Çalışmanın sonuç kısmında hangi lehçede, hangi fiillerin “müzik aleti çalmak” anlamında kullanıldığına yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

: Türk lehçeleri, çal-, çert-, oyna-, tart-, müzik, müzik aletleri.

Kaynakça

• Agişev, H. G. (1996). Russko-Tatarskiy Slovar Slovosoçetaniy. Kazan: Liana.
• Akalın, M. (2007). Eski Türkçenin Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Akdoğan, Y. (1999). Azerbaycan Türkçesinden Türkiye Türkçesine Büyük Sözlük. İstanbul: Beşir Yayınları.
• Argunşah, M. ve Güner, G. (2015). Codex Cumanicus. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Arıkoğlu, E. (2005). Örnekli Hakasça-Türkçe Sözlük. Ankara: Akçağ.
• Arıkoğlu, E. (Ed.). (2017). Kırgızca-Türkçe Sözlük. Bişkek: KTM Yayınları.
• Arıkoğlu, E. ve Kuular K. (2003). Tuva Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Atalay, B. (1985). Divanü Lûgati-it Türk Tercümesi. Ankara: TDK Yayınları.
• Baskakov, N.A. (Ed.). (2018). Altaysko-Russkiy Slovar. Gorno-Altaysk: Sovetskaya Entsiklopediya.
• Bayram, B. (2007). Çuvaş Türkçesi-Türkiye Türkçesi Sözlük. İzmir: Tablet Yayınları.
• Bey, H. (2005). Arın Cığatayi. Tebriz.
• Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Çertikova, M. D. ve Çalçak, A. Y. (2017). Glagolı So Znaçeniyem Povedeniya v Hakasskom i Tuvınskom Yazıkah. Abakan: Fgou Vo.
• Çetin, E. (2019). “Türkçe Çal- ve Çap- Fiilleri Üzerine Bir İnceleme”. Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi, Aralık, 375-390.
• Doğru, M. A. ve Kaynak, İ. (1991). Gagauz Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Kütür Bakanlığı Yayınları.
• Eckmann, J. (2017). Çağatayca El Kitabı. Çev. Günay Karaağaç. Ankara: TDK Yayınları.
• Emir, Necipoviç Necip, (2013). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. (Kurban, İ. Çev.) Ankara: TDK. Yayınları.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (Ed.). (1991). Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Ergin, M. (1993). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Basım.
• Fozilov, E. (1966). Eski Üzbek Tili. Taşkent: Fan.
• Ganiev, F. (Ed.). (1997). Tatarca Türkçe Sözlük. Kazan: İnsan Neşriyatı.
• Ganiev, F. (Ed.). (1998). Türkçe Tatarca Sözlük. Kazan: İnsan Yayınevi.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözlüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. Ankara: TDK.
• Harison, D. ve Anderson G. (2002). Tıva-Angli, Angli-Tıva Söstük. Kızıl: Tgpı.
• Kiremit, M. (1997). Türk Dili Dersleri. Ankara: Sistem Ofset.
• Kirişçioğlu, M. Fatih (2006). S”aha (Yakut) Türkçesinden Hareketle Türk Etimolojik Sözlüğüne Bir Katkı”. 1. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı. Çeşme-İzmir. 9-15 Nisan. 1-6 s.
• Koç, K., Bayniyazov, A. ve Başkapan, V. (2003). Kazak Türkçesi-Türkiye Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Nadelyaev, B. N. (Ed.). (1969). Drevnetyrkskiy Solovar. Leningrad: Nauka.
• Naskali, E. G. (1995). Manas Destanı. Ankara: Kamer Matbaacılık.
• Paasonen H. (1950). Çuvaş Sözlüğü. İstanbul: İbrahim Horoz Basımevi.
• Parlatı, İ. (Ed.). (1998). Türkçe Sözlük. Ankara: TDK Yayınları.
• Ryspakova, M. (2007). Codex Cumanicus ile Kırgız Türkçesi Arasında Bir Karşılaştırma Denemesi. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Türk Dili Bilim Dalı.
• Sanjeev G. D. (Ed.). (2018). Etimologiçeskiy Slovar Mongolskih Yazıkov. Moskva: Ran Yayınları.
• Sevortyan, E. V. (1974). Etimologiçeskiy Slovar Turkskih yazıkov. Moskva: Nauka.
• Skvortssov, L. İ. (2009). Bolşoy Tolkovıy Slovor Pravilnoy Russkoy reci. Moskva: Niks.
• Tatlı, A. (2006). Türkçe Moğolca – Moğolca Türkçe Sözlük. Mongol: İnterpress.
• Tekin, T. (Ed.). (1995). Türkmence–Türkçe Sözlük. Ankara: Simurg Yayınları.
• Tenişev, E. R. (1968). Tuvinskko-Russkiy Slovar. Moskva: İzdatelstvo.
• Toker, M. (2010). “Dîvânü Lügâti’t-Türk’teki Tek Heceli Fiillerin Oğuz ve Kıpçak Grubu Türk Lehçelerindeki Durumuna İstatistiksel Bir Bakış”. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 57-83.
• Toparlı, R., Vural, H. ve Karaatlı, R. (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Ankara: TDK Yayınları.
• Ünlü, S. (2012). Harezm Altınordu Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Von Gabain, A. (2007). Eski Türkçenin Grameri. (Akalın, M. Çev.). Ankara: TDK Yayınları.
• Yürümez, R. (2020). Çağatay Şairi Harâbâtî’nin Fakr-Nâmesi (İnceleme, Çeviriyazı, Dizin, Ek Dizin, Tıpkıbasım). (Yayımlanmamış Doktora Lisans Tezi). Bişkek. Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türkoloji Anabilim Dalı.